Paryż - ebook

Rozdział 1

1875

Paryż. Miasto miłości. Miasto marzeń. Miasto przepychu. Miasto świętych i mędrców. Miasto zabawy.

Ściek niegodziwości.

Przez dwa tysiące lat Paryż widział już wszystko.

Pierwszy zwrócił uwagę na potencjał miejsca, w którym osiedlili się skromni Paryzjowie, Juliusz Cezar. Śródziemnomorskie rejony południowej Galii były już wówczas od wielu pokoleń rzymskimi prowincjami. Cezar zdecydował, że włączy do imperium również niesforne celtyckie plemiona północnej Galii, i nie zajęło mu to zbyt wiele czasu.

Rzymianie od razu dostrzegli zalety tego miejsca dla rozwoju ośrodka miejskiego. Położone nad zdatną do żeglugi Sekwaną, stało się ośrodkiem skupu płodów rolnych z rozległych, żyznych równin północnej Galii. Jej górnymi wodami na południu można było łatwo dotrzeć w pobliże wielkiego Renu, który stanowił połączenie z tętniącymi życiem śródziemnomorskimi portami w południowej Europie. Żeglując na północ, w dół Sekwany, można było dotrzeć do wąskiego morza, za którym leżała wyspa Brytania. Północną i południową Europę łączył wspaniały system komunikacji wodnej. Przed Rzymianami korzystali z niego greccy i feniccy kupcy. Lokalizacja miasta zatem była doskonała. Serce krainy Paryzjów stanowiła szeroka, płytka dolina, którą wiła się z wdziękiem Sekwana. Na samym jej środku, na wschodnio-zachodnim zakolu, rzeka rozlała się i utworzyła kilka wysp i podmokłych łach, zakotwiczonych tu niczym w porcie. Na północnym brzegu rozległe łąki i mokradła okolone były grzbietem niewysokiego wzniesienia, z którego wyrastały wzgórza i urwiska, tu i ówdzie pokryte winnicami.

Ale to południowy brzeg – lewy, patrząc ku ujściu rzeki – wypiętrzył się ponad wodę w niewielki płaskowyż przypominający kształtem stół. Właśnie tu Rzymianie zbudowali swoje miasto. Na szczycie płaskowyżu – wielkie forum i główną świątynię z amfiteatrem, siatką ulic wokół nich oraz główną arterią biegnącą z południa na północ przez samo centrum, przez rzekę, ku największej z wysp, gdzie wyrosły domy przedmieść i świątynia Jowisza; ta sama ulica wiodła dalej na północny brzeg. Początkowo nazwano miasto Lutecją, ale było też znane jako miasto Paryzjów.

W średniowieczu, po upadku cesarstwa rzymskiego, germańskie plemię Franków podbiło terytoria zwane odtąd Ziemią Franków lub Francją. Jej żyzne i bogate ziemie były wciąż łupione przez Hunów i wikingów ze Skandynawii. Jednak wyspa na rzece, ze swoimi drewnianymi umocnieniami fortecznymi, niczym stary dobry okręt, jakoś przetrwała te najazdy. W średniowieczu urosła do rozmiarów wielkiego miasta, jej gotyckie kościoły, wysokie drewniane domy w labiryncie uliczek, niebezpiecznych zaułków i cuchnących piwnic rozciągały się na obu brzegach Sekwany otoczone wysokim murem. Wyspę zdobiła majestatyczna katedra Notre Dame. Tutejszy uniwersytet cieszył się renomą w całej Europie. Ale i tak Paryż podbili Anglicy. Miasto mogłoby paść ich łupem, gdyby nie cudowna dziewica Joanna d’Arc, która zdołała ich przegonić.

Stary Paryż: kolorowe miasto wąskich uliczek, karnawału i dżumy.

No a potem narodził się nowy Paryż.

Zmiany następowały stopniowo. Od czasów renesansu zaczęły się pojawiać lżejsze klasycystyczne przestrzenie w stłoczonej masie średniowiecznego miasta. Nowego splendoru dodały mu królewskie pałace i eleganckie place. Przez stęchłą, ciasną starą zabudowę zaczęły się przedzierać nowe, szerokie bulwary. Ambitni władcy tworzyli założenia architektoniczne na miarę starożytnego Rzymu.

Paryż zmieniał się, by dorównać majestatowi Ludwika XIV i elegancji Ludwika XV. Epoka oświecenia i nowa republika rewolucji francuskiej przyniosły modę na klasyczną prostotę, a epoka Napoleona zostawiła po sobie cesarski splendor.

W ostatnich dziesięcioleciach proces zmian przyśpieszył dzięki nowemu planiście. Wspaniała siatka wielkich bulwarów barona Haussmanna i długich, prostych alei, przy których powstają eleganckie biura i kamienice, jest już tak gęsta, że w niektórych dzielnicach prawie nie widać śladów średniowiecznego natłoku i bałaganu.

Stary Paryż można jednak wciąż znaleźć za rogiem każdej ulicy, z jego wspomnieniami o dawnych wiekach i niegdysiejszych lokatorach. Wspomnieniami równie uporczywymi jak na wpół zapomniana melodia, która wraca, gdy ją znowu zagrać – w innym stuleciu, w innej tonacji, na innym instrumencie – ale wciąż ta sama. Oto odwieczny czar Paryża.

Czy miasto żyje teraz w zgodzie z sobą? Cierpiało i przetrwało, widziało, jak powstają i upadają imperia. Widziało chaos i dyktaturę, monarchię i republikę. Paryż próbował już wszystkiego. Czy coś mu przypadło do gustu? Dobre pytanie… Choć tak wiekowy i wspaniały, chyba sam tego nie wie.

Ostatnio znów był świadkiem wielkiego kryzysu. Cztery lata temu paryżanie zmuszeni byli jeść szczury. Najpierw upokorzeni, potem głodzeni, zwrócili się nawzajem przeciwko sobie. Wkrótce jednak ciała pochowano, fetor śmierci uleciał z wiatrem, a echa strzelaniny ucichły.

Dziś, w roku 1875, Paryż jest na drodze do rekonwalescencji, choć wiele bolesnych ran wciąż pozostaje zaognionych.

Chłopczyk miał zaledwie trzy latka. Jasnowłosy i niebieskooki. Niektóre rzeczy już wiedział. Inne wciąż przed nim ukrywano. Świat miał jeszcze wiele tajemnic.

Ksiądz Xavier przyglądał mu się. Był taki podobny do matki. Ksiądz Xavier, choć stanu duchownego, kochał niewiastę, matkę małego. Przyznawał się przed sobą do tego uczucia, lecz jego samodyscyplina była absolutna, nikt inny się tego nie domyślał. Co do chłopca, Bóg z pewnością miał wobec niego jakieś plany.

Może będzie wyświęcony.

Był słoneczny dzień w modnym ogrodzie Tuileries przed Luwrem, w których nianie doglądały bawiących się dzieci i dokąd ksiądz Xavier zabrał chłopca na spacer. Ksiądz Xavier: rodzinny spowiednik, przyjaciel w potrzebie, duchowny.

– Jak się nazywasz? – spytał żartobliwie.

– Roland, D’Artagnan, Dieudonné de Cygne. – Mały znał wszystkie swoje imiona na pamięć.

– Brawo, młody człowieku. – Ksiądz Xavier Parle-Doux był drobnym, żylastym czterdziestolatkiem. Kiedyś był żołnierzem. Pamiątką po upadku z konia pozostał dojmujący ból w plecach, choć mało kto o tym wiedział.

Jego wojenne doświadczenia naznaczyły go też w inny sposób. Wypełnił swój obowiązek. Widział, jak ludzie umierali. Widział też gorsze rzeczy od samej śmierci. W końcu doszedł do wniosku, że musi być coś lepszego, coś bardziej świętego, nieśmiertelny płomień światła i miłości w potwornej ciemności świata. Odnalazł go w Kościele Świętym.

Był też monarchistą.

Całe życie znał rodzinę chłopca i patrzył dziś na niego z miłością, ale i ze współczuciem. Roland nie miał braci ani sióstr. Jego matka, piękna kobieta, którą sam by chętnie poślubił, gdyby nie to, że odnalazł swoje powołanie gdzie indziej, była bardzo delikatnego zdrowia. Odpowiedzialność za przyszłość rodu spoczywała na małych barkach Rolanda: ciężkie brzemię dla młodego chłopca.

Wiedział jednak, że jako osoba duchowna powinien mieć szersze spojrzenie. Jak to mawiali jezuici? „Dajcie nam chłopca przed siódmym rokiem życia, a będzie nasz na zawsze”. Jakiekolwiek Bóg miał plany w stosunku do tego małego i czy miały mu dać szczęście, czy też nie, ksiądz Xavier pomoże w ich realizacji.

– A kim był Roland?

– Roland był bohaterem. – Mały podniósł wzrok w oczekiwaniu pochwały. – Matka mi o nim czytała. Był moim przodkiem – dodał z powagą.

Ksiądz się uśmiechnął. Słynna Pieśń o Rolandzie była nastrojową, romantyczną opowieścią sprzed tysiąca lat o tym, jak przyjaciel cesarza Karola Wielkiego został odcięty przez wroga od armii przeprawiającej się przez góry. Jak grał na rogu, wzywając bezskutecznie pomocy. Jak Saraceni go zabili, a cesarz płakał po stracie przyjaciela. Uzurpacja tej postaci przez rodzinę de Cygne’ów była uroczym wytworem romantycznej wyobraźni.

– Inni twoi przodkowie byli rycerzami krucjat. – Ksiądz Xavier pokiwał z uznaniem głową. – Ale to normalne, jesteś przecież szlachetnie urodzony. – Przerwał na chwilę. – A kim był D’Artagnan?

– Słynnym muszkieterem i moim przodkiem.

Rzeczywiście, bohater Trzech muszkieterów wzorowany był na historycznej postaci. A przodek Rolanda w czasach Ludwika XIV poślubił szlachciankę o tym samym nazwisku, choć ksiądz Xavier wątpił raczej, by rodzina zwróciła na nie uwagę, nim powieść uczyniła je sławnym.

– Masz w żyłach krew D’Artagnanów. Byli wiernymi rycerzami swego króla.

– A Dieudonné? – spytał chłopiec.

Ksiądz Xavier już miał odpowiedzieć, ale ugryzł się w język. Musi zachować większą ostrożność. Czy dzieciak mógł mieć jakiekolwiek pojęcie o terrorze gilotyny, który kładł się cieniem na ostatnim z jego imion?

– Imię twojego dziadka jest bardzo piękne – odparł. – Oznacza „dar Boży”. – Zastanowił się przez chwilę. – Narodziny twego dziadka były może nie cudem, ale znakiem. Ale pamiętaj o jednym, Rolandzie. Czy znasz motto swojej rodziny? To bardzo ważne. Selon la volonté de Dieu – Bądź wola Boża.

Ksiądz Xavier podniósł wzrok, rozglądając się po okolicy. Na północy wznosiło się wzgórze Montmartre, gdzie szesnaście wieków temu święty Dionizy zginął męczeńską śmiercią z rąk pogańskich Rzymian. Na południowy zachód, za wieżami katedry Notre Dame, widać było wzniesienie ponad Lewym Brzegiem, na którym niestrudzona święta Genowefa modliła się o wybawienie miasta przed najazdem Hunów pod wodzą Attyli – a jej modlitwy zostały wysłuchane.

Wiele razy Bóg chronił Francję w godzinie potrzeby. Gdy muzułmanie po raz pierwszy przyszli z Afryki przez Hiszpanię i byli o włos od zalania całej Europy, czyż Pan nie zesłał wspaniałego generała, dziadka Karola Wielkiego, który ich pokonał? Gdy zaś Anglicy, wskutek długotrwałych wojen z francuskimi królami w średniowieczu, zdobyli Paryż, czyż miłosierny Bóg nie zesłał Francji Joanny d’Arc, by poprowadziła jej armię ku zwycięstwu?

Przede wszystkim jednak Pan dał Francji królów, dynastie Kapetyngów, Walezjuszy i Burbonów, którzy przez trzydzieści pokoleń rządzili krajem, jednoczyli go i rozsławiali tę wspaniałą, świętą ziemię.

I przez wszystkie te wieki rodzina de Cygne’ów wiernie służyła królom namaszczonym przez Boga.

Oto spuścizna chłopca. W swoim czasie sam to zrozumie.

Przyszła pora, aby wracać do domu. Za nimi na skraju ogrodu Tuileries rozciągała się olbrzymia otwarta przestrzeń placu Zgody. Dalej wspaniała, trzykilometrowa perspektywa Pól Elizejskich ciągnących się aż do Łuku Triumfalnego.

Chłopczyk był jeszcze za mały, by znać rolę placu Zgody w historii własnej rodziny. Łuk Triumfalny robił wprawdzie imponujące wrażenie, ale ksiądz Xavier nie przepadał za republikańskimi pomnikami.

Obejrzał się za to ponownie na wzgórze Montmartre’u – miejsce, gdzie niegdyś stała pogańska świątynia; gdzie święty Dionizy poniósł męczeńską śmierć; gdzie miały miejsce straszne wydarzenia w czasie ostatniej rewolucji w mieście. Na szczęście właśnie w tym roku obok wiatraków zaczęto wznosić świątynię katolickiej Francji, jej biała czysta kopuła lśniła nad miastem jak pierś gołębicy. Bazylika Sacré-Coeur – Najświętszego Serca.

Właśnie w tym kościele powinien służyć mały. Bóg nie bez powodu przecież oszczędził jego rodzinę. Trzeba było odkupić hańbę, przywrócić wiarę.

– Pójdziesz kawałek sam, dobrze? – zapytał ksiądz.

Roland kiwnął głową. Ksiądz postawił go więc na ziemi i z ulgą wyprostował plecy. – Zaśpiewamy piosenkę? – zapytał. – Może Frère Jacques?

Trzymając się za ręce, ksiądz i chłopiec, obserwowani przez nianie i ich podopiecznych, wyszli z ogrodów z piosenką na ustach.

Jules Blanchard szedł Polami Elizejskimi w stronę Luwru i właśnie znalazł się na wysokości kościoła Świętej Magdaleny. Miał wszelkie powody, by czuć się szczęśliwym człowiekiem. Miał dwóch udanych synów, ale zawsze marzył o córce – a dziś o ósmej rano żona urodziła mu dziewczynkę.

Pozostał tylko jeden problem do rozwiązania. Wymagał wprawdzie pewnej delikatności – ale właśnie dlatego Jules podążał na spotkanie z pewną kobietą, która wcale nie była jego żoną.

Blanchard był postawnym, pełnym wigoru mężczyzną, właścicielem pokaźnej rodzinnej fortuny. W poprzednim stuleciu, gdy urocza, rokokowa epoka Ludwika XV szerzyła wielkie idee oświecenia, a potem Wielka Rewolucja Francuska przewróciła świat do góry nogami, jego przodek był księgarzem o radykalnych poglądach. Syn księgarza, dziadek Jules’a, został lekarzem. Zwrócił na siebie uwagę młodego generała, pnącego się po szczeblach kariery w czasie rewolucji, Napoleona Bonaparte. Od tego czasu już nie oglądał się wstecz. Stał się medykiem modnym w kręgach dworskich Napoleona, a potem w środowisku przywróconych na tron Francji Burbonów. Na emeryturę przeniósł się do domu w Fontainebleau, który nadal należał do rodu. Jego żona pochodziła z rodziny kupieckiej i kolejne pokolenie Blanchardów w osobie ojca Jules’a postawiło na przedsiębiorczość. Ojciec wyspecjalizował się w hurtowym obrocie zbożem i w połowie XIX wieku udało mu się zgromadzić pokaźny majątek. Jules pracował z ojcem i dziś, w wieku trzydziestu pięciu lat, był gotów przejąć firmę, gdy ojciec zdecyduje się przejść na emeryturę.

Na placu Madeleine skręcił lekko w prawo. Lubił chodzić tym bulwarem, bo stał przy nim nowy olbrzymi gmach Opery, zaprojektowany przez Garniera. Choć ukończono go zaledwie na początku roku, już stał się jedną z wizytówek miasta. Opera – obok wielu niewidocznych z zewnątrz cudów techniki, takich jak sztuczne podziemne jezioro mające uregulować wody tego podmokłego terenu – miała tyle wspaniałych ornamentów, że jej imponująca kopuła przypominała Jules’owi olbrzymi, bogato zdobiony tort. Gmach był pełen przepychu, ekstrawagancki, wiernie oddawał ducha epoki – przynajmniej z punktu widzenia jemu podobnych szczęśliwców.

Jego oczom ukazało się już miejsce dzisiejszego spotkania. Zaraz za Operą, na rogu, znajdowała się Café Anglais. W przeciwieństwie do gmachu Opery była z zewnątrz dość skromna, ale w środku – to już zupełnie inna historia. Jej wystrój był godny królów. Kilka lat temu car Rosji i cesarz Niemiec zjedli tam wspólnie słynną, trwającą osiem godzin kolację.

Czyż było bardziej odpowiednie miejsce na lunch z Joséphine?

Dziś udostępniono na obiad wielką, ozdobioną malowidłami ściennymi salę zwaną Le Grand Seize. Gdy wchodził pośród kłaniających się w pas kelnerów, złoconych luster i palm w donicach, od razu ją spostrzegł.

Joséphine Tessier była elegantką z rodzaju tych, które kelnerzy natychmiast kierowali do najbardziej widocznego, centralnego stolika – no chyba że dama życzyła sobie dyskrecji. Ubrana kosztownie i wytwornie, miała na sobie jasnoszarą jedwabną suknię z koronkową krezą pod szyją i zawadiacki mały kapelusik z piórkiem.

Powitał go szelest jedwabiu i upojny zapach. Musnął ustami jej dłoń, usiadł i poprosił kelnera o szampana.

– Świętujemy? – zapytała dama. – Masz pomyślne wieści?

– Dziewczynka.

– Gratulacje. – Uśmiechnęła się. – Tak się cieszę ze względu na ciebie, mój drogi Jules’u. Spełniło się twoje marzenie.

Miał wielkie szczęście, że został kochankiem Joséphine, gdy oboje byli jeszcze młodzi. Choć należał do ludzi majętnych, prawdopodobnie dziś nie byłoby go na nią stać. Obecnie utrzymywał ją pewien bogaty bankier. Mimo to uważał ten związek za najcenniejszy, jakim może pochwalić się mężczyzna. Była jego ekskochanką, zauszniczką i przyjaciółką.

Przyniesiono szampana. Wznieśli toast za dziecko. Następnie zamówili potrawy i gawędzili o tym i o owym. Dopiero gdy na stole pojawił się lekki rosół, Jules odważył się poruszyć temat, który go dręczył.

– Jest pewien problem – powiedział. Joséphine milczała wyczekująco. Jego twarz posmutniała. – Moja żona chce dać jej na imię Marie – wykrztusił w końcu.

– Marie… – Zastanowiła się. – To całkiem niezłe imię.

– Zawsze obiecywałem ci, że jeśli będę miał córkę, dostanie imię po tobie.

Podniosła wzrok zaskoczona.

– To było dawno temu, chéri. Nie przejmuj się.

– Ale to dla mnie ważne. Chciałbym dać jej na imię Joséphine.

– A co będzie, jeśli twoja żona skojarzy imię ze mną?

– Nie ma o nas pojęcia. Jestem tego pewien. Będę nalegał – powiedział, sącząc szampana w zamyśleniu. – Naprawdę sądzisz, że to może być nierozsądne?

– Ja, rzecz jasna, jej nie powiem. Tego możesz być pewien – odparła Joséphine. – Ale inni mogą… – Pokręciła głową. – Igrasz z ogniem.

– Pomyślałem, że mógłbym jej powiedzieć, że chcę jej dać imię cesarzowej.

Pięknej żony Napoleona, miłości jego życia. Romantycznej legendy – do pewnego momentu.

– Ależ ona była notorycznie niewierna cesarzowi – przypomniała Joséphine. – Może to niezbyt dobry przykład dla twojej córki.

– Miałem nadzieję, że coś wymyślisz.

– Nie. – Pokręciła głową. – To nie jest najlepszy pomysł, drogi przyjacielu. Daj córce na imię Marie i uszczęśliw swą żonę. To wszystko, co mam na ten temat do powiedzenia.

Wjechało następne danie, kolejna specjalność lokalu, homar w galarecie. Rozmawiali jeszcze o starych przyjaciołach, o operze. Dopiero przy deserze, sałatce owocowej, Joséphine wróciła do tematu małżeństwa, spoglądając na Jules’a w zamyśleniu.

– Czy chcesz unieszczęśliwić swoją żonę, chéri? Co złego ci zrobiła?

– W żadnym razie.

– Czy jesteś jej wierny?

– Tak.

– Czy daje ci satysfakcję?

Wzruszył ramionami.

– Jest w porządku.

– Musisz nauczyć się być szczęśliwy, Jules’u – westchnęła Joséphine. – Masz wszystko, czego chcesz, w tym żonę.

Nie przeżyła szoku, gdy Jules Blanchard się ożenił. Nie była nawet zaskoczona. Jego żona była jego kuzynką ze strony matki i wniosła do małżeństwa pokaźny posag. Jak to wówczas ujął Jules: „Dwie części rodzinnej fortuny znów się połączyły”.

Ale wciąż miał marsową minę.

Joséphine Tessier znała wielu mężczyzn w swoim życiu. Taki miała zawód. Jej zdaniem mężczyźni często byli niezadowoleni, bo nie lubili swojej pracy. O innych można było powiedzieć, że urodzili się w niewłaściwej epoce – zdarzali się na przykład średniowieczni rycerze uwięzieni w pułapce współczesności. Lecz Jules Blanchard doskonale pasował do XIX-wiecznej Francji.

Gdy rewolucja francuska obaliła panowanie króla i arystokracji – ancien régime’u – zwolniła miejsce na szczytach drabiny społecznej bogaczom, zamożnej burżuazji. Napoleon stworzył własną wersję cesarstwa rzymskiego, z jego łukami triumfalnymi i pragnieniem chwały, ale jednocześnie nie zapominał o umacnianiu klasy średniej. Jej siła przetrwała jego rządy.

To prawda, że niektórzy konserwatyści chcieli wówczas znów widzieć u władzy ancien régime, ale gdy przywrócona na tron dynastia Burbonów podjęła jedyną próbę zrealizowania tego celu w 1830 roku, paryżanie wyrzucili panującego Burbona i posadzili na tronie Ludwika Filipa, kuzyna króla z gałęzi orleańskiej, jako swego konstytucyjnego i bardzo burżuazyjnego monarchę.

Z drugiej strony byli też radykałowie, a nawet socjaliści, którzy nienawidzili nowej burżuazyjnej Francji i pragnęli kolejnej rewolucji. Gdy jednak zdobyli ulice w 1848 roku, sądząc, że nadszedł ich czas, w rezultacie powstało państwo wcale nie socjalistyczne, lecz konserwatywna republika, a po niej burżuazyjne imperium Napoleona III – bratanka wielkiego cesarza – który faworyzował bankierów, maklerów giełdowych, właścicieli nieruchomości i bogatych kupców. Czyli ludzi pokroju Jules’a Blancharda.

Właśnie ich można było spotkać w powozach, z pięknie ubranymi kobietami, w Lasku Bulońskim, na zachodnim skraju miasta lub w kuluarach wielkiej, nowej Opery, gdzie Jules z żoną tak lubili się pokazywać. Nie ma co do tego wątpliwości, pomyślała Joséphine, że Jules Blanchard czerpie ze swej epoki to, co najlepsze.

Ba, miał przecież nawet ją.

– Co się stało, przyjacielu? – zapytała łagodnie.

Jules się zamyślił. Wiedział, że ma szczęście. I cenił to, co mu przypadło w udziale. Kochał stary dom rodzinny w Fontainebleau, z jego wewnętrznym dziedzińcem, meblami dziadka z okresu Pierwszego Cesarstwa i oprawionymi w skórę książkami. Kochał elegancki pałac królewski w mieście, starszy i skromniejszy niż olbrzymi pałac w Wersalu. W niedziele chadzał na długie spacery w sąsiednim lesie Fontainebleau lub jeździł konno do wioski Barbizon, gdzie Corot namalował swoje krajobrazy przepełnione niesamowitym światłem odbitym przez Sekwanę. W Paryżu lubił handel hurtowy w średniowiecznych wnętrzach Les Halles, z kolorowymi straganami, zgiełkiem, zapachem serów, ziół i owoców z każdego regionu Francji. Był dumny ze swojej świetnej znajomości starych kościołów w mieście i gospód z głębokimi piwnicami pełnymi win.

Ale to nie wystarczało.

– Jestem znudzony – poskarżył się. – Chciałbym robić coś innego.

– Ale co, mój drogi Jules’u?

– Mam pewien plan – zwierzył się. – Zdziwisz się. – Wykonał zamaszysty ruch ręką. – Nowy biznes dla nowego Paryża.

Gdy Jules Blanchard mówił o nowym Paryżu, nie miał na myśli jedynie szerokich bulwarów barona Haussmanna. Nawet jeszcze za czasów budowy wielkich gotyckich kościołów Paryż mienił się stolicą mody, przynajmniej północnej Europy. Paryżanie nie byli zachwyceni, gdy ćwierć wieku wcześniej to Londyn przyciągnął uwagę prasy międzynarodowej dzięki pałacowi zbudowanemu ze szkła na Wielką Wystawę gromadzącą wszystko, co nowe i ekscytujące na świecie. Wkrótce w ślady Londynu poszedł Nowy Jork. Ale w 1855 roku Paryż był gotów na rewanż, a jego nowy cesarz Napoleon III dokonał otwarcia światwej wystawy przemysłu i sztuki we wspaniałej hali z żelaza, szkła i kamienia na Polach Elizejskich. Po jedenastu latach Paryż ponownie zorganizował wystawę, tym razem na olbrzymim placu paradnym Lewego Brzegu, zwanym Polem Marsowym. Impreza z 1867 roku była największą wystawą, jaką oglądał świat, i zaprezentowała wiele nadzwyczajnych eksponatów, w tym pierwsze dynamo elektryczne Siemensa.

– Chcę otworzyć dom towarowy – oświadczył Jules. Nowy Jork miał domy towarowe: Macy’s świetnie przecież prosperował. Miał je Londyn: Whiteleys na przedmieściach i kilka spółdzielni handlowych, ale na razie nic nadzwyczajnego. Paryż znalazł się w lepszej pozycji zarówno jeśli chodzi o styl, jak i wielkość magazynów, bo miał Bon Marché i Printemps.

– To jest przyszłość – stwierdził Jules i zaczął opisywać swój wymarzony dom towarowy. Wielki pałac, w którym każdy może kupić co dusza zapragnie. – Stylowy, dobre ceny, w samym środku miasta – wyliczał z rosnącym entuzjazmem, a Joséphine patrzyła na niego zafascynowana.

– Nie wiedziałam, że masz w sobie tyle pasji – zauważyła.

– Och.

– Mam na myśli pasję intelektualną. – Uśmiechnęła się.

– Aha.

– A co na to twój ojciec?

– On się o tym nie dowie.

– Jak to?

– Będę musiał poczekać – westchnął. – Cóż innego mogę zrobić?

– Nie zrobisz tego sam?

– To by było trudne. On przecież kontroluje pieniądze. Nie mogę podzielić rodziny…

– Kochasz ojca, prawda?

– Oczywiście.

– Bądź dla niego dobry i dla swojej żony też, mój drogi. Miej cierpliwość.

– Chyba masz rację. – Umilkł na chwilę, ale się rozpogodził. – Ale i tak chcę jej dać na imię Joséphine.

Następnie wstał, wyjaśniając, że musi wracać do żony. Położyła dłoń na jego ręce.

– Nie rób tego, przyjacielu. Także ze względu na mnie. Nie rób tego.

Przywołał kelnera, zapłacił i wyszedł, nie podejmując tematu.

Po jego odejściu Joséphine zamyśliła się. Czy naprawdę zamierza nazwać córkę jej imieniem? Czy też, przypomniawszy sobie dawną obietnicę, odegrał piękną scenę, mając pewność, że ona zwolni go z przyrzeczenia? Uśmiechnęła się do siebie. Jakie to ma znaczenie? Jeśli nawet tak było, to świadczy jedynie o jego uprzejmości i inteligencji.

Lubiła inteligentnych mężczyzn. Bawiło ją, że wciąż musi zgadywać, co on w końcu zrobi.

Wysoka kobieta zatrzymała się. Była wychudzona. Obok niej stał dziewięcioletni ciemnowłosy chłopiec, krótko ostrzyżony, o szeroko rozstawionych oczach. Wyglądał na bystrego.

Wdowa Le Sourd miała czterdzieści lat, ale czy to za sprawą spłowiałego odzienia, które wisiało luźno na jej kościstym ciele, czy też długich, zaniedbanych siwych włosów, czy może dlatego, że patrzyła na świat kamiennym spojrzeniem, wyglądała na dużo starszą. Jeśli sprawiała ponure wrażenie, to nie bez powodu.

Poprzedniego wieczoru syn znów ją o to spytał. Uznała, że przyszedł czas, aby wreszcie powiedzieć mu prawdę.

– Wejdźmy – powiedziała.

Wspaniały cmentarz Père-Lachaise zajmował zbocze wzgórza, które znajdowało się niecałe pięć kilometrów na wschód od ogrodu Tuileries, skąd godzinę temu wyszli ksiądz Xavier z małym Rolandem. Cmentarz był bardzo stary, ale sławny stał się ostatnio. Chowano tu wielkich ludzi – polityków, generałów, artystów i kompozytorów – wiele osób odwiedzało i podziwiało ich groby. Lecz wdowa Le Sourd nie przyszła tu po to, by pokazać synowi grób.

Weszli przez jedną z bram od strony miasta, u stóp wzgórza. Przed nimi pomiędzy grobowcami ciągnęły się wysadzane drzewami brukowane alejki, podobne do rzymskich dróg. Było cicho. Poza strażnikiem przy bramie jak okiem sięgnąć nikogo nie było widać. Wdowa dokładnie wiedziała, dokąd zmierzają. Chłopiec – nie.

Zatrzymali się najpierw na prawo od wejścia, by popatrzeć na pomnik, który rozsławił cmentarz, wysoki grobowiec średniowiecznych kochanków – Heloizy i Abelarda. Ale nie zabawili tam długo. Wdowa nie zatrzymała się przy miejscach pochówku żadnego ze słynnych napoleońskich marszałków ani przy świeżej mogile malarza Corota, ani nawet przy pięknym grobie Chopina. Nie chciała rozpraszać uwagi syna. Musiała go przygotować na prawdę.

– Jean Le Sourd był bardzo dzielnym człowiekiem.

– Wiem, mamo.

Jego ojciec był bohaterem. Każdego wieczoru przed snem przypominał sobie szczegółowo tego wysokiego, serdecznego człowieka, który opowiadał mu różne historie i grał z nim w piłkę. Człowieka, który zawsze przynosił do domu chleb, nawet wówczas, gdy cały Paryż głodował. Jeśli te wspomnienia czasami wydawały się nieco zamglone, zawsze mógł spojrzeć na fotografię przedstawiającą przystojnego mężczyznę o ciemnych włosach, z szeroko rozstawionymi oczami, takimi jak jego własne. Od czasu do czasu śnił mu się. Razem wyruszali na zew przygody. Kiedyś śniło mu się nawet, że walczą ramię w ramię na ulicznej barykadzie.

Matka prowadziła go kilka minut pod górę w milczeniu, aż przed szczytem wzgórza skręciła w prawo w długą alejkę. Wtedy podjęła opowieść.

– Twój ojciec był szlachetnym człowiekiem. – Spojrzała na syna. – Jak myślisz, Jacques, co znaczy był szlachetnym?

– Myślę, że… – zastanowił się – to znaczy być odważnym jak rycerze, którzy walczyli o honor.

– Nie – rzuciła ostro. – Ci wszyscy rycerze w zbrojach wcale nie byli szlachetni. Byli złodziejami i tyranami zagarniającymi tyle bogactw i władzy, ile tylko mogli. Mówili o sobie, że są szlachetni, by rosnąć w pychę i udawać, że ich krew jest lepsza od naszej, by robić, co im się żywnie podoba. Arystokraci! – Skrzywiła się. – Fałszywi szlachcice. A najgorszy z nich wszystkich był król. Brudny spisek, który trwał przez wieki.

Młody Jacques wiedział, że matka jest zwolenniczką rewolucji francuskiej. Po śmierci ojca unikała jednak tego tematu, jakby należał do jakiejś sfery cienia, gdzie nie chciała się zapuszczać.

– Dlaczego to tak długo trwało, maman?

– Bo była jeszcze jedna przestępcza władza, jeszcze gorsza niż królewska. Wiesz jaka?

– Nie wiem, mamo.

– To był Kościół, Jacques. Król i jego arystokraci wspierali Kościół, a księża nakazywali ludziom posłuszeństwo. Na tym polegał układ ancien régime’u. Jedno wielkie kłamstwo.

– A rewolucji nie udało się tego zmienić?

– Rok 1789 był czymś więcej niż rewolucją. Oznaczał narodziny wolności. Wolność, równość, braterstwo: to są najszczytniejsze idee, jakie może mieć człowiek. Ancien régime zwalczał je, więc rewolucja ścięła mu głowę. To było absolutnie nieodzowne. Ale to jeszcze nie koniec. Rewolucja wyzwoliła nas z więzienia wzniesionego przez Kościół. Załamała się władza księży. Ludzie mogli otwarcie przeczyć istnieniu Boga, uwolnić się od przesądów, iść za rozumem. To był kamień milowy dla ludzkości.

– A co się stało z księżmi, maman? Czy ich też stracono?

– Niektórych. – Wzruszyła ramionami. – Niedostatecznie wielu.

– Ale księża wciąż tu są.

– Niestety.

– Czy wszyscy rewolucjoniści byli ateistami?

– Nie. Ale ci najwięksi tak.

– Nie wierzysz w Boga, mamo? – zapytał Jacques. Matka pokręciła głową. – A ojciec wierzył? – ciągnął.

– Też nie.

Chłopiec przez chwilę się zastanawiał.

– To ja też nie wierzę.

Alejka wiła się na wschód, coraz bliżej muru cmentarza.

– A co się stało z rewolucją, maman? Dlaczego nie przetrwała?

Matka wzruszyła ramionami.

– Było zamieszanie. Do władzy doszedł Napoleon. On był pół rewolucjonistą, pół cesarzem rzymskim. Podbił prawie całą Europę, zanim został pokonany.

– On też był ateistą?

– Kto to wie. Kościół w każdym razie nigdy już nie odzyskał utraconej władzy, ale Napoleon zrozumiał, podobnie jak większość władców, że księża mogą być pożyteczni.

– A po nim wszystko wróciło do dawnego stanu?

– Niezupełnie. Wszyscy monarchowie Europy byli przerażeni, że przyjdzie kolejna rewolucja. Przez trzydzieści lat udawało im się tłumić rewolucyjne zapędy. Konserwatyści we Francji – dawni monarchiści, bogata burżuazja, każdy, kto bał się zmian – wspierali konserwatywne rządy. Lud nie miał dostępu do władzy, biedni jeszcze bardziej ubożeli. Lecz duch wolności nie zginął. W 1848 roku w Europie zaczęły wybuchać rewolucje, również u nas. Stary tłusty Ludwik Filip, król burżuazji, był tak przerażony, że wsiadł do powozu i wyjechał do Anglii. Staliśmy się znowu republiką i wybraliśmy bratanka Napoleona, by stanął na jej czele.

– Ale on koronował się na cesarza.

– Chciał być jak jego wuj. Po dwóch latach rządów nadał sobie tytuł cesarza i nazwał się Napoleonem III, gdyż wielki cesarz miał jeszcze syna, który zmarł. – Pokręciła głową. – O tak, on potrafił się podobać. Baron Haussmann odbudował Paryż. Miasto dostało nową, wspaniałą Operę. Wielkie wystawy, na które zjeżdżał się cały świat. Ale biedakom nie żyło się lepiej. A potem, po dziesięciu latach rządów, popełnił głupi błąd. Rozpoczął wojnę z Niemcami. A że żaden był z niego generał, to ją przegrał.

– Pamiętam, jak Niemcy przyszli do Paryża.

– Roznieśli naszą armię i okrążyli miasto. Oblężenie trwało miesiącami. Nie było co jeść. Nie mówiłam ci, ale pod koniec robiłam ci potrawki ze szczurów. Miałeś tylko pięć lat, ale na szczęście byłeś silny. W końcu gdy zaczęli nas ostrzeliwać z ciężkiej artylerii, nie było wyjścia. Paryż się poddał. – Wzruszyła ramionami. – Niemcy wrócili do Niemiec, ale zmusili nas do oddania Alzacji i Lotaryngii, pięknych regionów po naszej stronie Renu z winnicami i górami. Francja została upokorzona.

– To wtedy zginął mój ojciec. Zawsze mi mówiłaś, że zginął, walcząc, ale nie do końca rozumiałem… nauczyciel w szkole mówił…

– Nieważne, co mówił – wtrąciła ostro matka. – Opowiem ci, co naprawdę się zdarzyło.

Zamilkła na chwilę. Na jej twarzy pojawił się cień czułego uśmiechu.

– Wiesz – zaczęła – gdy chciałam wyjść za mąż, moja rodzina nie wpadła w zachwyt. Byliśmy biedni, ale mój ojciec był nauczycielem i chciał, żebym poślubiła człowieka wykształconego. Jean Le Sourd był synem robotnika i szkolnej edukacji liznął niewiele. Pracował w drukarni, przygotowując skład. Miał jednak w sobie wielką ciekawość świata.

– I co się stało?

– Mój ojciec postanowił wykształcić mego przyszłego męża. A twój ojciec nie miał nic przeciwko temu. Mało tego, był pilnym uczniem i wkrótce czytał już wszystko. Wydaje mi się, że przeczytał najwięcej ze wszystkich znanych mi ludzi. I właśnie dzięki tym studiom doszedł do przekonań, za które oddał życie.

– Wierzył w rewolucję.

– Twój ojciec zrozumiał, że nawet rewolucja francuska to za mało. Nim się urodziłeś, wiedział, że jedyną drogą naprzód jest absolutna władza ludu i koniec własności prywatnej. I wielu odważnych ludzi myślało tak samo.

Za drzewami po prawej stronie widać teraz było mur cmentarza. Dotarli prawie do celu.

– Cztery lata temu – ciągnęła – wydawało się, że nadeszła odpowiednia chwila. Napoleon III został pokonany. Rządy sprawowało Zgromadzenie Narodowe, które obradowało w pałacu królewskim w Wersalu. Deputowani byli tak konserwatywni, że spodziewaliśmy się decyzji o kolejnej monarchii. Zgromadzenie bało się Paryża, bo mieliśmy własne siły porządkowe i dużo armat na Montmartrze. Wysłało więc wojska, które miały przejąć naszą artylerię. Wojsko jednak przyłączyło się do nas. I nagle stało się: Paryż zdecydował rządzić się sam. To była Komuna.

– Moi nauczyciele twierdzą, że to się nie bardzo udało.

– Kłamią. To był cudowny czas, wczesna wiosna. Wszystko sprawnie działało. Komuna przejęła nieruchomości kościelne. Zaczęto przyznawać kobietom równe prawa. Nad wszystkim powiewała czerwona flaga ludu. Mężczyźni tacy jak twój ojciec organizowali życie całych dzielnic, jakby były robotniczymi państwami. Zgromadzenie w Wersalu było przerażone.

– I wtedy Zgromadzenie zaatakowało Paryż?

– Do tego czasu mieli większą siłę. Wojsko. Niemcy zwrócili im jeńców wojennych, by wzmocnić ich w konfrontacji z ludem. To było ohydne. Broniliśmy bram Paryża. Na ulicach wznosiliśmy barykady. Miejska biedota bohatersko walczyła. Ale w końcu okazali się dla nas za mocni. Ostatni tydzień maja – krwawy tydzień – był najgorszy…

Wdowa Le Sourd zamilkła na parę chwil. Dotarli do południowo-wschodniego narożnika cmentarza, gdzie alejka wspinała się stromo po lewej stronie zbocza środkowego wzgórza. Po prawej stronie brukowanej ścieżki, nieco niżej na stoku, widać było fragment kamiennego muru cmentarnego pozbawionego jakichkolwiek napisów, a przed nim pusty kawałek ziemi w kształcie trójkąta. Było to niepozorne miejsce, któremu nikt dotąd nie nadał żadnej godności ani imienia.

– W końcu – ciągnęła wdowa – ostatnim szańcem, który się nie poddał, była biedna dzielnica Belleville niedaleko stąd. Niektórzy z naszych ludzi tam walczyli. – Wskazała ręką groby na szczycie wzgórza. – Wreszcie wszystko się skończyło. Ostatnia setka komunardów została osaczona. Jednym z nich był twój ojciec.

– Czy to znaczy, że wzięli go do więzienia?

– Nie. Dowódcą oddziału był pewien oficer. Polecił żołnierzom zaprowadzić więźniów tam. – Wskazała ręką kawałek nagiego muru. – Następnie rozkazał im stanąć w szeregu i rozstrzelać więźniów. Po prostu. Właśnie tu i właśnie w taki sposób zginął twój ojciec. Teraz już wiesz.

W tym momencie wysoka, chuda wdowa Le Sourd zaczęła płakać. Syn jej się przyglądał. Szybko jednak się otrząsnęła i zapatrzyła kamiennym wzrokiem w mur, przy którym dobiegło końca jej małżeństwo.

– Chodźmy – powiedziała cicho. Zaczęli schodzić w dół.

Byli już prawie przy bramie wejściowej, gdy Jacques przerwał milczenie.

– Co się stało z oficerem, który kazał ich rozstrzelać? – zapytał.

– Nic.

– Wiesz na pewno? Wiesz, kim był?

– Dowiedziałam się. To arystokrata, można było się tego spodziewać. Wciąż jeszcze jest ich pełno w wojsku. Nazywa się wicehrabia de Cygne. – Wzdrygnęła się. – Ma syna, młodszego od ciebie, o imieniu Roland.

Jacques Le Sourd milczał przez chwilę.

– Przyjdzie dzień, że zabiję jego syna.

Powiedział to cicho i kategorycznie.

Matka nie odpowiedziała. Przeszli kilkanaście kroków. Czy powie mu, by powstrzymał się od zemsty? Ani myśli to zrobić. Jej miłość była gorąca, a miłość nie bierze zakładników. Prawomyślni zabijają swoich wrogów. Takie jest ich przeznaczenie.

– Miej cierpliwość, Jacques – rzekła. – Poczekaj, aż nadejdzie właściwy moment.

– Poczekam – odparł chłopiec. – Ale Roland de Cygne zginie.