Pusty las jest niesamowity. Skazana na porażkę głębia rekonstrukcji, której autorka podejmuje się z pełną świadomością, za pomocą poetyckiej, ale lekkiej, delikatnej wręcz frazy? Onieśmiela ciszą, poczuciem pustki i czułością wobec świata, słów i opowieści.
Zaczynam od początku. Okładka przedstawia wieś. Wieś-szkielet, wieś, której nie ma. To, co widzimy, to tylko pogrzebane, wtłoczone w materiał kontury chat i drzew. W domach nie pali się światło, z kominów nie leci dym, brakuje ludzi, zwierząt, a drzewa wyglądają upiornie. Uporczywie wodzę palcami po wytłoczeniach, zastanawiając się, jak opowiadać o tych, których nie ma i o tym, czego nie ma.
Nie ma tamtego świata, tamtych zapachów, świąt, uroczystości, obyczajów. Specyficzny to brak; tamten świat jest na wyciągnięcie ręki, znamy go z przekazów i opowieści. Jakby istniał. Ale nie istnieje. Tylko opowiadając, możemy go wskrzesić (nie w pełni, jak się za chwilę okaże). Poszukiwanie właściwej opowieści stanowi klucz do tamtej rzeczywistości. Monika Sznajderman znalazła właściwy język, a jej słowa nie mają w sobie za grosz pychy rekonstruktora dawności.
Podejmuje się zadania odtworzenia, z góry, jak sama mówi, skazanego na porażkę. Bo opowieść, jaka by nie była, jakich narzędzi i jakich źródeł by nie używała, nigdy nic nie wskrzesi, zawsze będzie drażnić i boleć jak niezagojona rana, parafrazując autorkę. Ale, jaka sama pisze, pomimo niespełnienia wpisanego w ten projekt, trzeba próbować. Bo zapominanie jest komfortowe, pozwala bez lęku podchodzić do rzeczy i krajobrazu. Wydobywanie na wierzch obrazów zza oka, wspomnień, to tylko ból, poczucie frustracji, strach.
Która kazała mi wziąć w opiekę cudzą historię i zamieszkać w obcym pejzażu, aż nieuchronnie staną się moje. Która kazała mi rozgościć się wśród porzuconych resztek, umościć się w śladach po nieobecnych, otoczyć ich rzeczami i nadać im nowy sens. I obserwować, jak dzieje się nowe życie. (24)
Rzeczy i krajobraz: jedno i drugie niosą ze sobą dużo więcej niż tylko nazwy i widoki. Jedne i drugie, podległe człowiekowi, pierwsze noszące w sobie opowieść o przeszłości, drugie kształtowane przez nas, przez naszą wyobraźnię, ale zawsze z kontekstem; krajobraz nigdy nie jest pierwotnie pusty, coś ze sobą niesie. A my? To paradoks, ponieważ jednocześnie ten krajobraz kształtujemy, ale jesteśmy dodatkiem do historii wiecznie obecnej. I takim dodatkiem pozostaniemy na zawsze, dla tych, którzy później, to my będziemy historią wiecznie obecną.
Trudzę się więc, troszczę i uprawiam, krzątam i sprzątam, sadzę i koszę ? do pejzażu, w którym przyszło mi żyć, dokładam nowe elementy i z każdym najdrobniejszym gestem zmieniam go na zawsze. Na rozmaite sposoby rzeźbię w materii mojej wsi, do trwań jej niegdysiejszych mieszkańców dolepiam moje trwanie, na ich śladach odciskam swój ślad ? tworzę teraźniejszość dla tych, którzy nadejdą po mnie. Każda teraźniejszość bowiem, czy obecna, czy przyszła, twierdzi francuski archeolog Laurent Olivier, ?składa się zasadniczo z palimpsestu wszystkich trwań z przeszłości, które zostały zapisane w materii?. (30)
A kogo właściwie nie ma? Łemków, Cyganów, Żydów, Ukraińców? Tych, którzy na tej ziemi byli od zawsze: zasiedlali ją, tworzyli krajobraz, stając się jego nieodłączną, chociaż dzisiaj zamazaną, częścią. Nie ma sensu zabawa w daty i dociekanie kto, skąd, z kim i dlaczego. Bycie, istnienie, odrywa się w tej opowieści od czasu, a zakorzenia w przestrzeni. Rzeczywistość palimpsestowa, nakładająca się na siebie, jest dużo ciekawsza od jednowymiarowej teraźniejszości.
Rzeczywistość palimpsestowa rozmywa także tożsamość, zawieruchy dziejowe nie sprzyjają trwałości, a nawarstwianie się historii sprawia, że trudno jasno powiedzieć, kim ostatecznie jestem.
Wielka historia nie jest zajmująca ? za dużo w niej anonimowych dat, suchych faktów i nic nie mówiących nazwisk. Dlatego autorkę interesuje mała historia: rekonstruowana z ksiąg parafialnych, dokumentów, świadectw podróżników, etnografów, badaczy. Osobista, prywatna historia ludzi z tamtych lat; chodzenie tymi samymi ścieżkami, rozlewanie wody niesionej w wiadrze dokładnie w tych samych miejscach.
Co nie znaczy, że nie ma wielkiej historii w Pustym lesie. Jest, oczywiście. Niesie ze sobą niepewność, lęk o przyszłość, strach przed swoimi, jeszcze większy strach przed obcymi. To opowieść o zaborach, podbojach, niesprawiedliwości oraz o tym, że każdy system, biały, czerwony, prawy, lewy, zawsze będzie częścią wielkiej historii. Zawsze zmiażdży, zmieli, przegryzie i wypluje. Akcja ?Wisła?, bo o niej mowa, ostatecznie rozbiła mit wielonarodowego, wielokulturowego państwa, stopniowo demontowany (brutalnie) przez lata. I oczywiście dotknęła tych, którzy najczęściej nie mieli nic wspólnego z wielką historią, z OUN-UPA, a wręcz uciekali (tak, jeśli ktoś nie akceptował metod walki organizacji, to organizacja potrafiła się nim odpowiednio zająć).
Istnienie według Moniki Sznajderman ? nasze istnienie ? podlega szczególnemu prawu: nie jest anonimowe. Wpisuje się w przestrzeń, żywo dyskutuje z występującą tu i ówdzie przeszłością, pozbawione jest wygody, charakteryzuje się nieznośną lekkością. Istnienie stanowi wyzwanie: ocala i tworzy.
Bo wiem, że pejzaż, na który patrzę, jest od swoich początków w nieustannej przemianie, w każdym ułamku sekundy inni, stwarzany na nowo, niepodobny do siebie samego sprzed chwili. (67)
Praca pamięci, niestety, podobna jest rekonstrukcji historycznej ? obie mają swój urok, ale skazane są na porażkę. Można odtworzyć przebieg bitwy, huk armat, płonące domy, mundury, szczęk żelaza. Ale za nic nie da się odtworzyć klimatu, nastroju, emocji. Bez nich obraz zawsze będzie niekompletny.
Nie ma Łemków, nie ma Żydów, którzy zawsze znikają jako pierwsi i bez śladu. Nie ma wielkiej historii ? ta już dawno minęła. A nam, z góry skazanym na klęskę rekonstruktorom, pozostało brodzenie w popiołach i odgrzebywanie, od czasu do czasu, gruzów przeszłości.
Bo najczęściej będziemy po prostu grzebać w popiołach.
