Gra królowych - ebook

Gra królowych: spis postaci

HISZPANIA I CESARSTWO HABSBURGÓW

Izabela I Kastylijska (1451–1504)

Izabela, jako królowa Kastylii panująca od 1474 roku, przez małżeństwo z Ferdynandem II Aragońskim (1452–1516) zjednoczyła dwa główne królestwa hiszpańskie. Małżonkowie panowali razem jako słynna para potężnych monarchów katolickich. Wydali na świat syna, który żył krótko, a także kilka cieszących się dużymi wpływami córek. Po śmierci Izabeli władzę w Kastylii przejęła ich najstarsza żyjąca córka – Joanna „Szalona” (1479–1555), ale Ferdynand nie chciał się zrzec władania tym królestwem.

Maksymilian I Habsburg, Święty Cesarz Rzymski (1459–1519)

Po ślubie z Marią Burgundzką (1457–1482), księżną władającą regionem, który później miał być znany jako Niderlandy, Maksymilian żywił ambicję zjednoczenia jak najwięcej europejskich włości pod panowaniem swojego rodu Habsburgów. Owocem małżeństwa jego syna Filipa I Pięknego, księcia Burgundii (1478–1506), z Joanną – córką Ferdynanda i Izabeli – był (oprócz innych dzieci) przyszły cesarz Karol V.

Małgorzata „Austriacka” Habsburżanka (1480–1530)

Maksymilian i Maria Burgundzka mieli też córkę – Małgorzatę. Obiecana młodemu francuskiemu królowi Karolowi VIII, Małgorzata jako mała dziewczynka została wysłana do Francji, gdzie miała dorastać. Po rozpadzie tego sojuszu poślubiła Jana – syna i następcę tronu Izabeli i Ferdynanda, a po jego przedwczesnej śmierci – księcia Sabaudii. Kiedy i on zmarł, wróciła do Niderlandów, gdzie przez wiele lat sprawowała władzę jako namiestniczka w imieniu bratanka Karola. Jedną z jej dwórek była dwunastoletnia Anna Boleyn.

Karol V Habsburg (1500–1558)

Karol odziedziczył po Maksymilianie, dziadku ze strony ojca, austriackie włości oraz tytuł elekcyjny Świętego Cesarza Rzymskiego, burgundzkie dziedzictwo ojca Filipa Pięknego (Niderlandy) oraz kastylijskie – po matce Joannie – i aragońskie – po dziadku ze strony matki Ferdynandzie, nie wspominając o ziemiach Nowego Świata. Gdy się przekonał, że osobiste sprawowanie władzy nad tak wielkim dziedzictwem jest ponad jego siły, scedował władzę nad austriackimi włościami i wschodnią Europą oraz rządy w Świętym Cesarstwie Rzymskim na młodszego brata, Ferdynanda (1503–1564). Takie skupienie władzy nad wieloma regionami w rękach jednego rodu ustaliło dominację Habsburgów w XVI wieku.

Maria „Węgierska” (1505–1558)

Maria, kolejna z rodzeństwa Karola V i Ferdynanda, była żoną króla Węgier1 do czasu, aż w wyniku bitwy pod Mohaczem (węg. Mohács) została młodą wdową. Następnie sprawując władzę w imieniu Ferdynanda Habsburga, starała się powstrzymywać napór Turków osmańskich. Bratanica i wychowanka Małgorzaty Austriackiej, zastąpiła ją później na stanowisku namiestniczki Niderlandów. Wszystkie trzy siostry Marii zostały małżonkami królów: Eleonora (1498–1558) najpierw została królową Portugalii, a następnie Francji, Izabela (1501–1526) – królową Danii, Norwegii i Szwecji, a Katarzyna (1507–1578) – królową Portugalii, którą później władała jako regentka.

Krystyna Duńska (1521–1590)

Córka Izabeli i jej męża, króla Danii Chrystiana II, po zdetronizowaniu ojca została wychowana przez ciotkę Małgorzatę Austriacką i siostrę Marię Węgierską. Najpierw wyszła za księcia Mediolanu, a następnie za księcia Lotaryngii; brano ją pod uwagę jako kandydatkę na żonę króla Anglii Henryka VIII. Krystyna z determinacją uczestniczyła w rozgrywkach na europejskiej scenie politycznej, starając się odzyskać skandynawskie królestwa ojca. Była również kluczową negocjatorką podczas zawierania ważnego porozumienia pokojowego w Cateau-Cambrésis.

Małgorzata „Parmeńska” (1522–1586)

Nieślubna córka Karola V, wychowana również przez Marię Węgierską, którą w 1555 roku zastąpiła na stanowisku namiestniczki Niderlandów, gdzie sprawowała rządy w imieniu przyrodniego brata, króla Hiszpanii Filipa II. Syn Małgorzaty, książę Parmy Aleksander Farnese był wybitnym generałem w służbie króla Filipa.

Filip II (1527–1598)

Filip II, określany mianem króla Hiszpanii, był również dziedzicznym władcą Niderlandów, a także coraz ważniejszych ziem Nowego Świata. W młodości dzięki małżeństwu z Marią I Tudor został królem małżonkiem Anglii; w późniejszych latach po matce odziedziczył prawa do tronu Portugalii2. Sławę – a raczej niesławę – przyniosła mu wyprawa wojenna Wielkiej Armady, wysłanej w 1588 roku przeciwko królowej Anglii Elżbiecie I.

FRANCJA

Anna de Beaujeu (Anna Francuska) (1461–1522)

Najstarsza córka króla Francji Ludwika XI Walezjusza (1423–1483), w imieniu niepełnoletniego młodszego brata Karola VIII (1470–1498) sprawowała rządy we Francji jako faktyczna, choć nie z nazwy, regentka. Anna była osobą potężną i wpływową, autorką poradnika dla szlachetnie urodzonych dam, porównywanego z Księciem Machiavellego. Pomagała w wychowywaniu Małgorzaty Austriackiej oraz Ludwiki Sabaudzkiej.

Anna Bretońska (1477–1515)

Anna, która w 1488 roku odziedziczyła po ojcu niezależną władzę w księstwie Bretanii, miała nadzieję na zachowanie suwerenności tej krainy w obliczu zagrożenia ze strony Francji. Po kilkumiesięcznym konflikcie zbrojnym w 1492 roku została zmuszona do poślubienia młodego króla Francji Karola VIII, który z pomocą swojej siostry, Anny de Beaujeu, w znacznej mierze pozbawił ją władzy. Zgodnie z postanowieniami intercyzy po śmierci Karola musiała poślubić jego sukcesora, następnego króla Francji Ludwika XII (1462–1515).

Ludwika Sabaudzka (1476–1531)

Początkowo Ludwika pozostawała w chłodnych stosunkach z Anną de Beaujeu, ale jej pozycja rosła, w miarę jak kolejni francuscy królowie umierali bez następców tronu, aż następnym w kolejce do objęcia sukcesji został Franciszek, syn Ludwiki i hrabiego Angoulême. Po tym, jak syn w 1515 roku objął królewską władzę jako Franciszek I (1494–1547), Ludwikę powszechnie uważano za podporę jego tronu.

Małgorzata z Nawarry (Małgorzata z Angoulême, 1492–1549)

Ludwika, oprócz Franciszka, urodziła też córkę Małgorzatę. Tych troje łączyła tak bliska więź, że nazywano ich „trójcą”. Oba małżeństwa Małgorzaty (z księciem Alençon i z królem Nawarry Henrykiem II) nie osłabiły oddania, z jakim traktowała brata, ani jej wpływów na jego dworze. Jako pisarka, intelektualistka i reformatorka Kościoła katolickiego, Małgorzata mogła stanowić wzór dla młodej Anny Boleyn.

Guillaume Gouffier, senior de Bonnivet (1488?–1525)

De Bonnivet, szlachcic i żołnierz, wychowywał się razem z przyszłym królem Franciszkiem I, którego nauczycielem był starszy brat Guillaume’a, Artus Gouffier. Mianowany w 1515 roku admirałem Francji, dzięki łaskom Franciszka kierował wieloma ważnymi kampaniami wojskowymi i dyplomatycznymi. Jego tożsamość przypisuje się drapieżnemu bohaterowi niektórych fragmentów zbioru opowiadań Heptameron pióra Małgorzaty z Nawarry.

Katarzyna Medycejska (1519–1589)

Córa możnego rodu florenckich bankierów de’ Medici, osobiście zaznała aż nadto gorzkich przeżyć podczas wojen na początku XVI wieku, wreszcie dzięki małżeństwu z przyszłym królem Henrykiem II (1519–1559) została królową małżonką Francji. Dopiero jednak po śmierci Henryka w 1559 roku stała się potężną postacią stojącą za trzema synami, którzy kolejno zajmowali tron Francji: Franciszkiem II (1544–1560), Karolem IX (1550–1574) i Henrykiem III (1551–1589).

Franciszek Gwizjusz (drugi książę de Guise, 1519–1563) i Henryk Gwizjusz (trzeci książę de Guise, 1550–1588) oraz ród Gwizjuszy

Głównymi rywalami Katarzyny Medycejskiej w walce o władzę we Francji byli członkowie potężnego rodu Gwizjuszy. Wojownik i książę Franciszek oraz jego brat Karol, kardynał Lotaryngii, jako wujowie młodej Marii Stuart wywierali na nią i jej męża, króla Francji Franciszka II, szczególny wpływ. Po śmierci Franciszka de Guise (w wyniku zamachu w 1563 roku) jego syn Henryk został przywódcą Ligi Katolickiej w czasie francuskich wojen religijnych.

Joanna d’Albret (1528–1572)

Córka Małgorzaty z Nawarry, w 1555 roku odziedziczyła po ojcu władzę w królestwie Nawarry. Wychowana przez matkę w duchu reformatorskim, w 1560 roku publicznie przeszła na wiarę protestancką i stała się pierwszą wielką bohaterką reformacji. W małżeństwie z Antonim de Bourbon (1518–1562) urodziła syna, Henryka z Nawarry (1553–1610), który w końcu został królem Francji Henrykiem IV.

SZKOCJA

Małgorzata Tudor (1489–1541)

Małgorzata, starsza siostra Henryka VIII, poślubiła króla Szkocji Jakuba IV (1473–1513), który zginął z rąk żołnierzy jej brata pod Flodden, pozostawiając w jej rękach regencję sprawowaną w imieniu syna Jakuba V (1512–1542), podówczas małego dziecka. Małgorzata postanowiła zachować władzę, niemniej nie była pewna, czy zdoła ją dzierżyć samodzielnie, zawarła zatem dwa kolejne, katastrofalne związki małżeńskie.

Archibald Douglas, szósty hrabia Angus (1489?–1557)

Małgorzata Tudor poślubiła drugiego męża, hrabiego Angus, w 1514 roku prawdopodobnie po to, by pozyskać wsparcie jego potężnego klanu Douglas. Relacje między małżonkami szybko się popsuły i hrabia Angus stał się jednym z głównych rywali Małgorzaty o kontrolę sprawowaną nad jej synem, młodym królem. W tym małżeństwie urodziła się córka, lady Małgorzata Douglas (hrabina Lennox, 1515–1578), od której wywodzą się przyszli monarchowie władający zjednoczonymi Wyspami Brytyjskimi.

Jan Stuart (Stewart), drugi książę Albany (1481?–1536)

Chociaż wychowany we Francji i żonaty z francuską dziedziczką tytułu arystokratycznego, książę Albany był wnukiem piętnastowiecznego króla Szkocji Jakuba II. Czyniło go to oczywistym kandydatem na następcę Małgorzaty Tudor w roli regenta rządzącego w imieniu jej małoletniego syna Jakuba V. Od 1515 roku rządził Szkocją jako regent i wykazywał się w tej dziedzinie znacznymi talentami, choć nigdy nie zdołał nawiązać pełnego porozumienia z krajem.

Maria de Guise (1515–1560)

Maria, francuska arystokratka z potężnego rodu Gwizjuszy, w 1538 roku poślubiła króla Szkocji Jakuba V. Monarcha zmarł w 1542 roku krótko po narodzinach swego jedynego dziecka – Marii Stuart, przyszłej królowej Szkocji. Od tego czasu Maria de Guise poświęciła życie staraniom o zachowanie tronu Szkocji dla córki.

Jakub Hamilton, drugi hrabia Arran, książę Châtelherault (1519?–1575)

Pochodzenie hrabiego Arran od wcześniej panującego króla Szkocji Jakuba II stało się źródłem jego przekonania, że ma prawo do głównych ról w szkockiej polityce. Chwiejny (a może pragmatyczny) Hamilton po śmierci Jakuba V rywalizował jednak o władzę z Marią de Guise i był solą w oku jej córki, Marii Stuart.

Jakub Stewart, pierwszy hrabia Moray (1531/2–1570)

Lord Jakub, nieślubny syn króla Jakuba V, przed powrotem do kraju młodej siostry przyrodniej, Marii, wywalczył sobie w szkockich kręgach władzy mocną pozycję, z której nie miał zamiaru zrezygnować. Oddany wyznawca religii protestanckiej, z doradcy Marii przedzierzgnął się w jednego ze sprawców jej upadku i regenta jej syna, który zastąpił ją na tronie.

Maria I Stuart, królowa Szkocji (1542–1587)

Maria, królowa Szkocji od najwcześniejszego dzieciństwa, większą część lat młodzieńczych spędziła we Francji, oczekując na zawarcie małżeństwa z najstarszym synem Katarzyny Medycejskiej, Franciszkiem. Po przedwczesnej śmierci męża w 1561 roku wróciła do Szkocji i starała się objąć rządy w tym niespokojnym kraju. Jej imię rozsławiły popełnione przez nią błędy, przyczyną zaś wszystkich byli mężczyźni: Rizzio, lord Darnley i hrabia Bothwell. Równie jednak znaczący dla jej ostatecznego upadku i egzekucji w Fotheringhay był fakt, że dzięki swemu pochodzeniu była katolicką rywalką Elżbiety I Tudor do tronu Anglii.

Henryk Stuart (Stewart), lord Darnley (1545–1567)

Jako syn lady Małgorzaty Douglas, córki Małgorzaty Tudor, lord Darnley miał prawa do tronu Anglii. Być może to stało się uzasadnieniem zawartego w 1565 roku małżeństwa z królową Szkocji Marią. Osobowość męża wkrótce przekonała Marię, że małżeństwo było pomysłem chybionym, ale mord popełniony na nim w Kirk o’Field rzucił cień na reputację królowej i bezpośrednio doprowadził do jej obalenia.

Jakub Hepburn, czwarty hrabia Bothwell (1534?–1578)

Bezpośrednią przyczyną upadku Marii stało się jej trzecie małżeństwo z hrabią Bothwell, zawarte w maju 1567 roku, gdy hrabiego nadal powszechnie podejrzewano o zamordowanie lorda Darnley. Być może Maria oddała mu rękę pod przymusem, gdy hrabia ją uprowadził i zgwałcił. Po klęsce i zdetronizowaniu królowej Hepburn umknął za granicę. Zmarł w Danii jako więzień, podobno obłąkany.

Jakub VI (1566–1625)

Jakub, syn królowej Szkocji Marii i lorda Darnley, jak kilku jego poprzedników na szkockim tronie, został ukoronowany jeszcze w kołysce, gdy jego matkę zmuszono do abdykacji. Wychowany w surowej tradycji szkockiego Kościoła reformowanego, nauczył się widzieć w Marii przykład złych rządów, a być może również kobiecych słabości. Pozostawał w przyjaznych stosunkach z Elżbietą I, a po jej śmierci w 1603 roku wstąpił na tron Anglii jako Jakub I.

ANGLIA

Henryk VII (1457–1509)

Pierwszy monarcha z dynastii Tudorów wywalczył koronę Anglii w bitwie pod Bosworth w 1485 roku. Poprzez małżeństwo z Elżbietą, dziedziczką linii Yorków, zjednoczył roszczenia do tronu Yorków i Lancasterów, kładąc tym kres wojnie Dwóch Róż, lecz wydaje się, że nikt nie sądził (nawet w stronnictwie Yorków), iż Elżbieta z Yorku sama zdołałaby objąć panowanie. Mariaż następcy tronu, królewicza Artura, z Katarzyną, córką hiszpańskich władców Ferdynanda i Izabeli, był nie lada wyczynem jak na chwiejną, nowo powstałą dynastię.

Katarzyna Aragońska (1485–1536)

Najmłodsza córka hiszpańskiej pary królewskiej – Ferdynanda i Izabeli – najpierw wyszła za Artura, najstarszego syna Henryka VII, a po jego przedwczesnej śmierci zawarła słynne i kontrowersyjne małżeństwo z jego młodszym bratem Henrykiem VIII. Przez ponad dziesięć lat panowania Henryka tworzyli kochające się małżeństwo, ale związek legł w gruzach, gdy Katarzyna nie zdołała urodzić mu syna.

Henryk VIII (1491–1547)

Henryk, najlepiej znany ze swych sześciu żon i zerwania z Rzymem z powodu pragnienia dochowania się męskiego następcy tronu, był prawdziwym renesansowym monarchą. Rywal Franciszka I i Karola V, dążył do odegrania poważniejszej roli na europejskiej scenie politycznej. Kiedy w 1509 roku wstąpił na tron, jego starsza siostra Małgorzata była już żoną króla Szkocji, lecz zaaranżował małżeństwo młodszej siostry, Marii (1496–1533), z królem Francji Ludwikiem XII. Później król tolerował drugie małżeństwo Marii ze swoim faworytem Karolem Brandonem (lordem Lisle, księciem Suffolk, 1484–1545).

Thomas Wolsey, kardynał (1473?–1530)

Zawrotna kariera Wolseya, syna rzeźnika, który od skromnych początków wspinał się po szczeblach coraz wyższych godności kościelnych, wyniosła go aż na prominentną pozycję w kręgach władzy dworu Henryka VIII. Lord Kanclerz Anglii, a od 1515 roku kardynał, dzierżył ster dyplomacji przez większą część wczesnego okresu panowania Henryka. Jego upadek – równie spektakularny jak wcześniejszy wzrost potęgi – nastąpił wskutek niepowodzenia w walce o rozwód Henryka z Katarzyną Aragońską.

Thomas Cromwell (1485?–1540)

Cromwell, protegowany Wolseya, przetrwał upadek swojego mentora i – rozpocząwszy karierę od jeszcze skromniejszych początków – stał się szarą eminencją zajmującą się po trosze wszystkimi sprawami państwowymi. Jako człowiek świecki zaangażowany w reformy religijne, otrzymał jedyną w swoim rodzaju władzę nad rodzącym się Kościołem anglikańskim, którą wykorzystał do przygotowania planu rozwiązania klasztorów. Cromwell początkowo wspierał Annę Boleyn, następnie z nią zerwał i przyczynił się do jej upadku. Własny kres zawdzięczał popieranej przez siebie kolejnej, czwartej żonie Henryka, Annie Kliwijskiej, od której król się odwrócił.

Anna Boleyn (1501?–1536)

Narodziny Anny w porównaniu z innymi postaciami nie wzbudziły rozgłosu. Wychowywała się jednak pod kuratelą Małgorzaty Austriackiej, a następnie na francuskim dworze. Mimo niełaski i śmierci na szafocie, angielski protestantyzm i panowanie jej córki Elżbiety stanowią jej nienaruszalne dziedzictwo.

Edward VI (1537–1553)

Trzecia żona Henryka VIII dała mu wreszcie wytęsknionego syna, ale Edward przeżył nieco ponad sześć lat od chwili, gdy jako dziewięciolatek objął po ojcu tron. Cechujący panowanie króla chłopca żarliwy protestantyzm znalazł wyraz w jego zamiarze przekazania sukcesji nie przyrodnim siostrom, Elżbiecie i Marii, a kuzynce, lady Joannie Grey (1537–1554), wnuczce Marii, młodszej siostry Henryka VIII.

Maria I Tudor (1516–1558)

Maria, córka Katarzyny Aragońskiej i Henryka VIII, mocno przeżyła rozpad małżeństwa rodziców i nie chciała za przykładem ojca przejść na religię reformowaną. Minęło wiele naprawdę trudnych dla niej lat, zanim w 1553 roku śmierć młodszego brata, Edwarda, wyniosła ją na tron. Po objęciu panowania jej wysiłki na rzecz przywrócenia katolicyzmu oraz małżeństwo z Filipem, następcą tronu Hiszpanii, przyniosły jej przydomek „krwawa Maria”.

Elżbieta I Tudor (1533–1603)

Jako córka Anny Boleyn, miała równie trudną drogę do tronu Anglii, lecz jej długie panowanie zapisało ją w ludzkiej pamięci jako największą angielską monarchinię. Z historii wiadomo o jej długoletniej rywalizacji z krewniaczką panującą po drugiej stronie szkockiej granicy, Marią Stuart. Rzadziej się wspomina jej relacje z innymi europejskimi władczyniami.

Robert Dudley, pierwszy hrabia Leicester (1532–1588)

Robert Dudley, choć był synem człowieka, który wyniósł na tron lady Joannę Grey, stał się wielkim ulubieńcem Elżbiety I (zdaniem niektórych był jej kochankiem) oraz najdłużej branym pod uwagę kandydatem do jej ręki. Reputacja i królowej, i hrabiego ucierpiała wskutek śmierci w podejrzanych okolicznościach jego żony, Amy Dudley. Hrabia jednak pozostał bliskim doradcą i przyjacielem Elżbiety.

William Cecil, pierwszy baron Burghley (1520–1598)

Cecil, wielki dygnitarz za panowania Elżbiety I, tuż po jej wstąpieniu na tron objął stanowisko Głównego Sekretarza Stanu, później zaś Lorda Wielkiego Skarbnika. Podobnie jak jego rywal Dudley, był żarliwym protestantem i nakłaniał królową do udzielania pomocy europejskim współwyznawcom. Ze szczególną determinacją zwalczał katolicką królową Szkocji Marię Stuart.

REFORMATORZY

Marcin Luter (Martin Luther, 1483–1546)

Temu niemieckiemu teologowi i byłemu zakonnikowi przypisuje się zasługę zainicjowania protestanckiej reformacji; w 1517 roku ponoć przybił do wrót kościoła w Wittenberdze dziewięćdziesiąt pięć tez, w których uskarżał się na zepsucie w Kościele katolickim. Odmawiając ich odwołania, doprowadził do wielkiego rozłamu w Europie, ale idee Lutra (nadal zgodne w pewnych kluczowych punktach z doktryną katolicką) w wielu krajach miały zostać zastąpione nowymi, bardziej radykalnymi koncepcjami, szerzonymi głównie przez reformatorów szwajcarskich.

Jan Kalwin (Jean Calvin lub Cauvin, 1509–1564)

Kalwin, szeroko znany jako przywódca kościoła protestanckiego w Genewie, urodził się we Francji, lecz umknął z ojczyzny, gdy w 1534 roku zdecydowane kroki władz wymusiły podział wśród reformatorów na tych, którzy szukają możliwości reform w ramach Kościoła katolickiego, oraz zdecydowanych przeciwników głównych koncepcji katolicyzmu. Doktryna ruchu, który zaczęto nazywać kalwinizmem, zawierała pogląd, że los każdej ludzkiej duszy jest predestynowany, a zbawienie człowieka zależy całkowicie od wszechwładzy Boga i nie mają na nie wpływu obrzędy religijne ani dobre uczynki.

John Knox (1513?–1572)

Szkocki reformator i buntownik, skazany niegdyś we Francji na galery za udział w rebelii, rozpoczął nowe życie w Anglii. Pod wpływem wygnańców z kontynentalnej części Europy jego zajadłe nastawienie antykatolickie tylko się utrwaliło. Otwarcie krytykował katolicką królową Szkocji Marię Stuart, ale przez swoje najsłynniejsze dzieło The first blast of the trumpet against the monstrous regiment of women (Pierwszy zew trąby do walki przeciw potwornemu zastępowi kobiet) naraził się również protestantce Elżbiecie I Tudor.

1 Ludwika II Jagiellończyka (przyp. tłum.).

2 Filip II objął panowanie w Portugalii siłą, pokonując w wojnie kontrkandydata do tronu (przyp. tłum.).Chronologia wydarzeń

------------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
11 grudnia 1474 r. Izabela Kastylijska jako Izabela I zostaje panującą królową Kastylii, obejmując po śmierci swojego przyrodniego brata tron, do którego rościła sobie prawa również jego domniemana córka, „la Beltraneja”.
20 stycznia 1479 r. Mąż Izabeli, Ferdynand, obejmuje następstwo po ojcu i zostaje królem Aragonii. Razem z Izabelą skutecznie sprawują wspólną władzę jako „katolicka para królewska” Hiszpanii.
27 marca 1482 r. Maria Burgundzka, sprawująca władzę w księstwie Burgundii, umiera, a jej następcą zostaje jej młody syn Filip I Piękny.
30 sierpnia 1483 r. Karol VIII Walezjusz zastępuje na tronie ojca Ludwika XI i zostaje królem Francji. W okresie niepełnoletności trzynastoletniego króla rządy sprawuje Anna de Beaujeu jako faktyczna regentka.
16 lutego 1486 r. Maksymilian I Habsburg, wdowiec po Marii Burgundzkiej, zostaje wybrany na Świętego Cesarza Rzymskiego.
6 grudnia 1491 r. Anna Bretońska, władająca księstwem Bretanii, zostaje zmuszona do poślubienia króla Francji Karola VIII, co zapoczątkowuje włączenie Bretanii na stałe do Korony francuskiej.
1492 r. Ferdynand i Izabela podbijają Grenadę (2 stycznia), kładąc kres panowaniu Maurów nad południową częścią Hiszpanii, na żądanie generalnego inkwizytora Tomása de Torquemady nakazują wygnanie hiszpańskich Żydów (31 marca) oraz podpisują umowę z włoskim nawigatorem Krzysztofem Kolumbem, zezwalając mu na ogłaszanie w swoim imieniu prawa do wszystkich nowo odkrytych ziem.
7 kwietnia 1498 r. Ludwik XII Walezjusz zastępuje na tronie swojego krewniaka, Karola VIII, i zostaje królem Francji.
26 listopada 1504 r. Joanna „Szalona” zastępuje na tronie swoją matkę Izabelę i zostaje tytularną królową panującą Kastylii. O władzę w kraju rywalizują jej ojciec Ferdynand i mąż Filip Piękny, książę Burgundii.
22 września 1506 r. Filip Piękny umiera, a wdowa po nim, Joanna, spędza większość życia w przymusowym odosobnieniu; kontrolę nad Kastylią przejmuje Ferdynand Aragoński. Niderlandzkie włości Filipa przechodzą na jego sześcioletniego syna Karola.
18 marca 1507 r. Małgorzata Habsburżanka (Austriacka) zostaje mianowana namiestniczką Niderlandów, rządzącą w imieniu swojego bratanka, Karola.
21 kwietnia 1509 r. Henryk VIII Tudor zostaje królem Anglii jako następca ojca Henryka VII. Niezwłocznie żeni się z Katarzyną Aragońską.
9 września 1513 r. Bitwa pod Flodden między Anglią a Szkocją. Król Szkocji Jakub IV Stewart ginie, a jego następcą zostaje roczny syn Jakub V; matka króla, Małgorzata Tudor, sprawuje władzę regentki.
1 stycznia 1515 r. Królem Francji zostaje Franciszek I Walezjusz, zastępując na tronie swojego kuzyna, a zarazem teścia, Ludwika XII.
23 stycznia 1516 r. Po śmierci Ferdynanda władza w Aragonii przypada jego wnukowi – Karolowi, władającemu już Niderlandami. 14 marca Karol obwieszcza, że przejmuje władzę nad wszystkimi ziemiami hiszpańskimi, nominalnie dzieląc ją z uwięzioną matką Joanną „Szaloną”, oficjalnie panującą królową Kastylii.
31 października 1517 r. Marcin Luter wywiesza u wrót kościoła zamkowego w Wittenberdze dziewięćdziesiąt pięć tez potępiających zepsucie w Kościele katolickim.
28 czerwca 1519 r. Karol V Habsburg zostaje wybrany na Świętego Cesarza Rzymskiego, następcę swojego dziadka, Maksymiliana.
3 stycznia 1521 r. Papież Leon X (pierwszy papież z rodu florenckich bankierów de’ Medici) ekskomunikuje Marcina Lutra.
18 kwietnia Luter stawia się przed obliczem Sejmu Rzeszy Niemieckiej w Wormacji, lecz nie chce się wyrzec swoich przekonań.
8 kwietnia Karol V przekazuje władzę nad dziedzicznymi włościami Habsburgów w Austrii bratu Ferdynandowi (swojemu regentowi w Świętym Cesarstwie Rzymskim), zatrzymując dla siebie kontrolę nad ziemiami w Hiszpanii, Niderlandach i Nowym Świecie.
24 lutego 1525 r. Karol V w bitwie pod Pawią zadaje druzgocącą klęskę armii francuskiej i bierze do niewoli króla Franciszka I.
29 sierpnia 1526 r. Bitwa pod Mohaczem; armia osmańska pod wodzą sułtana Sulejmana Wspaniałego pokonuje siły węgierskie, co doprowadza do późniejszej reorganizacji na Węgrzech. Tureckie zagrożenie od wschodu staje się w ciągu następnych dziesięcioleci coraz ważniejszym czynnikiem w polityce europejskiej.
6 maja 1527 r. Rzym zostaje splądrowany przez wojska cesarza, a papież Klemens VII (drugi papież z rodu Medyceuszy, stryj Katarzyny Medycejskiej) musi się ratować ucieczką. Ten fakt ma poważne następstwa dla papieskiego śledztwa w sprawie ważności małżeństwa Henryka VIII i Katarzyny Aragońskiej.
3 sierpnia 1529 r. Pokój Dam, zawarty w Cambrai i podpisany przez Małgorzatę Habsburżankę (Austriacką) w imieniu jej bratanka, Karola V, oraz Ludwikę Sabaudzką w imieniu syna, Franciszka I.
1 października Kolokwium w Marburgu, dysputa między Marcinem Lutrem a bardziej radykalnym szwajcarskim reformatorem Ulrichem Zwinglim, ilustruje ważne różnice teologiczne między różnymi odłamami nowej reformowanej religii. W roku następnym, 1530, protestanccy książęta niemieccy zrzeszają się w związku szmalkaldzkim – sojuszu obronnym przeciwko dominacji Świętego Cesarza Rzymskiego Karola V.
3 stycznia 1531 r. Maria Węgierska na prośbę swojego brata, Karola V, obejmuje namiestnictwo Niderlandów po śmierci ich ciotki, Małgorzaty Austriackiej.
styczeń? 1533 r. Król Anglii Henryk VIII żeni się potajemnie z Anną Boleyn, która 1 czerwca zostaje ukoronowana na królową przed narodzinami ich córki Elżbiety (7 września).
23 marca 1534 r. Pierwszy akt sukcesji gwarantuje następstwo angielskiego tronu dzieciom
króla Henryka VIII i Anny Boleyn oraz uznaje królewnę Marię za nieślubne dziecko. Wydany w listopadzie akt supremacji ogłasza Henryka „jedynym najwyższym zwierzchnikiem Kościoła anglikańskiego na ziemi”.
7 stycznia 1536 r. Umiera pierwsza żona Henryka VIII Katarzyna Aragońska.
19 maja Druga żona Henryka VIII Anna Boleyn zostaje stracona.
30 maja Henryk VIII bierze ślub z trzecią żoną Joanną Seymour.
13 października Uczestnicy Pielgrzymki Łaski protestują przeciwko zerwaniu przez Henryka VIII z Rzymem oraz kasacie zakonów, lecz spotykają się z surowymi represjami.
15 kwietnia 1542 r. Umiera król Szkocji Jakub V, a tron obejmuje, w niemowlęcym wieku, jego córka Maria, co rozpoczyna proces powolnego wzrostu wpływów w kręgach władzy wdowy po Jakubie, Marii de Guise.
13 grudnia 1545 r. Papież Paweł III zwołuje sobór trydencki, którego dwadzieścia pięć sesji zostaje zawieszone do roku 1563. Sobór powszechny scalił doktryny obowiązujące w Kościele katolickim i potępił idee protestantyzmu. Można go uważać za początek kontrreformacji.
28 stycznia 1547 r. Umiera Henryk VIII, a królem Anglii zostaje jego syn Edward VI Tudor.
31 marca Henryk II Walezjusz obejmuje tron Francji po ojcu Franciszku I.
6 lipca 1553 r. W wyniku przedwczesnej śmierci Edwarda VI tron – zaledwie na dziewięć dni – obejmuje lady Joanna Grey, zanim władzę przejmie przyrodnia siostra Edwarda Maria Tudor. Ukoronowana jako królowa Maria I, przystępuje do przywrócenia w Anglii religii katolickiej.
25 maja 1555 r. Joanna d’Albret zostaje panującą królową Nawarry.
25 października 1555 r. Maria Węgierska rezygnuje z namiestnictwa Niderlandów.
16 stycznia 1556 r. Karol V ustępuje z tronu Hiszpanii na rzecz syna, Filipa II Habsburga, któremu już w październiku poprzedniego roku przekazał władzę w Niderlandach.
17 listopada 1558 r. Elżbieta I Tudor, jako królowa Anglii, obejmuje władzę po przyrodniej siostrze, Marii.
3 kwietnia 1559 r. Traktat podpisany w Cateau-Cambrésis, w którego zawarciu główną rolę odegrała Krystyna Duńska, kończy trwające sześćdziesiąt pięć lat przerywane działania wojenne, toczone w dużej mierze na tle sprzecznych roszczeń do Niderlandów.
2 maja Do Szkocji powraca z wygnania John Knox. W Genewie, gdzie był bliskim współpracownikiem Jana Kalwina, opublikował pamflet The first blast of the trumpet against the monstrous regiment of women.
10 lipca Franciszek II Walezjusz (mąż królowej Szkocji Marii I Stuart) zostaje królem Francji, obejmując panowanie po ojcu Henryku II. Następuje wzrost potęgi rodu Gwizjuszy.
5 grudnia 1560 r. Karol IX Walezjusz po śmierci brata, Franciszka II, zostaje królem Francji. W okresie jego niepełnoletności władzę obejmuje jego matka Katarzyna Medycejska, rywalizująca o wpływy z Gwizjuszami.
9 sierpnia 1561 r. Królowa Szkocji Maria I Stuart wraca do kraju i obejmuje czynne rządy.
1 marca 1562 r. Masakra w Wassy, mord popełniony na francuskich protestantach przez ludzi księcia Gwizjusza, rozpoczyna francuskie wojny religijne.
25 lipca 1564 r. Maksymilian II Habsburg zostaje Świętym Cesarzem Rzymskim, obejmując tron po ojcu Ferdynandzie I.
10 lutego 1567 r. Lord Darnley, drugi mąż królowej Szkocji Marii Stuart, zostaje zamordowany.
15 maja Maria wychodzi za hrabiego Bothwell, powszechnie obarczanego odpowiedzialnością za zamordowanie lorda Darnley.
24 lipca Maria zostaje zmuszona przez zbuntowaną szlachtę do abdykacji na rzecz małego syna, Jakuba VI.
5 września Książę Alby przybywa do Niderlandów w celu stłumienia gwałtownych zamieszek i ustanawia Radę Zaburzeń. Małgorzata Parmeńska składa urząd namiestniczki, a surowe rządy księcia Alby wyznaczają początek długiej rewolty Holendrów przeciwko hiszpańskiej władzy.
16 maja 1568 r. Królowa Szkocji Maria Stuart ucieka do Anglii, gdzie rozpoczyna się dla niej prawie dwudziestoletni okres uwięzienia.
7 października 1571 r. Liga europejskich mocarstw katolickich odnosi w bitwie morskiej pod Lepanto wielkie zwycięstwo nad Turkami osmańskimi.
9 czerwca 1572 r. Umiera Joanna d’Albret, a tron Nawarry przejmuje po niej syn Henryk.
24 sierpnia Uroczystości weselne po ślubie króla Nawarry Henryka Burbona z córką Katarzyny Medycejskiej, które miały zabliźnić religijne podziały, stają się sygnałem do straszliwej rzezi protestantów, znanej pod nazwą masakry w noc świętego Bartłomieja.
30 maja 1574 r. Henryk III Walezjusz zostaje królem Francji, obejmując panowanie po swoim bracie Karolu IX.
26 lipca 1581 r. Siedem północnych (i w dużej mierze protestanckich) prowincji Niderlandów proklamuje formalną niepodległość, wyzwalając się spod władzy Hiszpanii.
8 lutego 1587 r. Królowa Szkocji Maria Stuart zostaje stracona w Fotheringhay.
8 sierpnia 1588 r. Nadciągająca wroga flota – Wielka Armada, wysłana przez króla Hiszpanii Filipa II przeciwko Anglii – skłania Elżbietę I do wygłoszenia przemowy do żołnierzy w Tilbury. Większość nieprzyjacielskiej wyprawy pada ofiarą sztormowej pogody.
2 sierpnia 1589 r. Król Nawarry Henryk Burbon wstępuje na tron Francji jako Henryk IV, po swoim krewniaku i szwagrze Henryku III. Ten fakt kładzie kres dynastii królewskiej Walezjuszy i rozpoczyna rządy dynastii Burbonów.
24 marca 1603 r. Elżbieta I umiera, pozostawiając tron Anglii królowi Szkocji Jakubowi VI Stuartowi, synowi królowej Marii Stuart.
------------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Wstęp

Królowa tajne swe zamiary

Chyżymi kroki w czyny wciela,

Zdradziecko spada na ofiary

I gromi w krąg nieprzyjaciela.

Tak silna jest wobec rywali,

Że kogo spotka – wnet obali.

The Chesse Play (Gra w szachy)

Nicholas Breton, 1593

W krajach Wschodu, gdzie po raz pierwszy pojawiła się gra w szachy, wszystkie figury symbolizujące ludzi były płci męskiej, a u boku króla stał generał lub główny doradca – wezyr. Kiedy po arabskiej inwazji na Europę w VIII wieku gra rozpowszechniła się na naszym kontynencie, pierwszy raz na szachownicy pojawiła się królowa – nadal jednak jako figura w porównaniu z innymi bezsilna, mogła bowiem przesuwać się ruchem skośnym tylko o jedno pole na raz. Dopiero w Hiszpanii pod rządami Izabeli Kastylijskiej królowa uzyskała na szachownicy niemal nieograniczoną mobilność, którą przyznajemy jej po dziś dzień.

Nowe możliwości tej bierki opisano w dwóch powstałych w Hiszpanii książkach, w których jest mowa o „szachach damy” lub „szachach królowej”. W 1493 roku tłumacz przekładający na włoski dzieło Jacobusa de Cessolisa Liber de moribus hominum et officiis nobilium sive super ludum scaccorum (Księga o obyczajach ludu i powinnościach szlachty, czyli księga szachów) w istocie rozważał, czy królowej naprawdę należy przyznać rycerską moc, „albowiem to nietypowe, by niewiasty nosiły oręż, ze względu na ich wątłość”. W opublikowanym dwie dekady później w oficynie Williama Caxtona tłumaczeniu angielskim nade wszystko podkreślano „skromność” i niewinność królowej.

Tłumacze jednak nigdy nie poznali Izabeli, „królowej wojowniczki”, która sama namiętnie grywała w szachy. Prawdopodobnie to przykład Izabeli i wcześniejszych od niej prawdziwych władczyń w dużej mierze spowodował odzwierciedlenie tych postaci na szachownicy3.

Alegoryczne znaczenie gry było oczywiste dla ówczesnych ludzi; właśnie to uczyniło ją – o czym świadczą liczne ilustracje – podstawowym elementem dworskich romansów. Zmiana reguł rządzących ruchami bierek nie mogła jednak obyć się bez kontrowersji. Nowa gra stała się znana jako „szachy z szaloną królową” – po włosku scacchi de la donna lub alla rabiosa, po francusku esches de la dame lub de la dame enragée. Tak jednak miało już pozostać.

Okres od wstąpienia na tron Izabeli Kastylijskiej w 1474 roku aż do masakry w noc świętego Bartłomieja we Francji niemal wiek później (straszliwego wydarzenia, które spowodowało rozłam całego kontynentu) był Stuleciem Królowych. W tym czasie doszło do eksplozji kobiecych rządów, której z trudnością dorównuje nawet XX wiek. Były to lata narodzin nowej reformowanej religii, a także zarania znanego nam dziś świata, a przez większość tego okresu duże obszary Europy pozostawały pod władzą, której ster dzierżyła pewną ręką panująca królowa albo regentka. Osobistości te tworzyły żeński klan, którego przedstawicielki były świadome więzi łączących je jako kobiety, a także umiejętności sprawowania władzy w specyficznym, kobiecym stylu.

W niniejszej książce śledzę przekazywanie władzy z matki na córkę, drogę od mentorki do protegowanej. Od Izabeli Kastylijskiej do jej córki, Katarzyny Aragońskiej, i dalej – do jej córki, Marii Tudor. Od francuskiej wdowy Ludwiki Sabaudzkiej do jej córki, pisarki i reformatorki, Małgorzaty z Nawarry, z kolei od Małgorzaty nie tylko do jej córki, Joanny d’Albret, lecz też do jej wielbicielki, Anny Boleyn, a tym samym do Elżbiety Tudor.

W miarę jak mijał XVI wiek, córki najpotężniejszych kobiet stawały na czele wielkich podziałów religijnych nękających ten okres. W większości starały się – choć nie wszystkie – w pewnej mierze zachowywać tolerancję religijną, zanim ich nadzieje legły w gruzach w obliczu innych, skrajniejszych poglądów.

Religia wielu z nich pomogła osiągnąć nadrzędną pozycję; religia ostatecznie rozdzieliła je i położyła kres Stuleciu Królowych. Sama jednak skala władzy sprawowanej przez szesnastowieczne kobiety (a także wyzwań, przed którymi stały) wciąż stanowi spektakularne zjawisko, a zarazem ostrzeżenie dla nas, żyjących w dzisiejszych czasach.

Przez całe stulecie Habsburgowie mieli się okazać mężnymi, choć nieoczekiwanymi orędownikami władzy sprawowanej przez kobiety. Ich imperium – które w tym stuleciu zaczęło sięgać od Morza Śródziemnego do kanału La Manche i od wspaniałości Alhambry do pochmurnego nieba nad Antwerpią – z pewnymi godnymi uwagi wyjątkami oglądało kobiety raczej w roli namiestniczek niż panujących królowych. Niderlandy przeszły z rąk panującej księżnej pod sześćdziesięcioletnią władzę niemal nieprzerwanej serii gubernatorek, z których każda była bratanicą poprzedniczki. Wielka europejska rywalka Habsburgów – Francja – przestrzegała prawa salickiego, zabraniającego kobietom dziedziczenia tronu. Jednak i ona szczyciła się wspaniałą tradycją sprawowania przez kobiety władzy w imieniu nieobecnego męża lub niepełnoletniego syna.

U zarania tej ery Anglia była chyba najmniej sprzyjającym kobietom państwem ze wszystkich europejskich potęg. Nie obowiązywało tam prawo salickie, niemniej Henryk Tudor, gdy został królem Anglii Henrykiem VII, połączył w swoich roszczeniach do tronu wynikające z królewskiej krwi prawa dwóch kobiet: swojej matki, Małgorzaty Beaufort, i żony Elżbiety z Yorku. Nikomu, w tym i samym wspomnianym tu damom, jego postępek nie wydał się niczym niezwykłym. Niemniej to właśnie w Anglii kobieta – Anna Boleyn – wtrąciła naród w otchłań rewolucji religijnej. To Anglia – w osobie córki Anny – wydała na świat zapewne najbardziej podziwianą władczynię w historii.

To właśnie stało się swoistym impulsem do napisania tej książki. Pisałam wcześniej o dwóch królowych o tym samym imieniu – Elżbiecie z Yorku i Elżbiecie I – chciałam zatem połączyć swoje przemyślenia i ustalić, jaką naukę z tych siedemdziesięciu lat wyciągnęła Anglia? Co przygotowało ją do zaakceptowania na tronie panującej królowej? I dlaczego w następstwie tego faktu kraj zaprzestał dalszych prób? Odpowiedź na to pytanie może się kryć w Europie.

Europejskie władczynie uznawały siostrzane więzi przekraczające granice państw, niekiedy nawet sprzeczne z interesami ich krajów. Świadomie odwoływały się do swojego kobiecego statusu, by załatwiać sprawy w innym stylu. W 1529 roku słynny pokój dam w Cambrai, kończący długotrwałą wojnę między Hiszpanią a Francją, zawarły Małgorzata Austriacka, ciotka cesarza z rodu Habsburgów i jego namiestniczka, oraz Ludwika Sabaudzka, matka francuskiego króla. Książęta mogli się lękać ujmy na honorze w wyniku wystąpienia z inicjatywą pokojową, lecz (jak pisała Małgorzata) „damy mogły przystąpić” do takiego przedsięwzięcia.

To wydarzenie wyznaczyło pewien ideał, który odbijał się echem przez całe stulecie. W kolejnych dekadach podjęto wiele prób, choć nieudanych, wskrzeszenia idei pokoju dam4. Szesnaście lat przed Cambrai Małgorzata Tudor w przeddzień bitwy pod Flodden, która kosztowała życie jej męża, króla Szkocji, prag­nęła się spotkać ze swoją bratową Katarzyną Aragońską, władającą Anglią pod nieobecność męża, Henryka VIII: „Gdybyśmy się spotkały, kto wie, co za naszą sprawą zrządziłby Bóg?”. Maria Stuart zawsze żywiła nadzieję, że gdyby tylko dane jej było spotkać się z Elżbietą Tudor, Anglia i Szkocja mogłyby zawrzeć trwały pokój.

Pochodzenie córki od matki, fizyczne lub duchowe, biegnie niczym arteria przez szesnastowieczną Europę. Koligacje zaś między kobietami tworzą skomplikowaną sieć. Małgorzata Habsburżanka („Austriacka”) przyszła na świat jako córka władczyni, księżnej Burgundii. Jako małe dziecko została wysłana na francuski dwór, gdzie dostała się pod wpływ wspaniałej Anny de Beaujeu, następnie jako nastolatka trafiła na dwór Kastylii i stała się synową Izabeli oraz bratową Katarzyny Aragońskiej. Później, już w wieku dorosłym, odegrała główną rolę w wychowaniu Anny Boleyn.

W późniejszych dekadach XVI wieku potężne kobiety znalazły się jednak w klimacie bardzo odmiennym od tego, jakim cieszyły się ich poprzedniczki. Elżbietę I, postać z końcowej części tej opowieści, łączy wiele podobieństw z bohaterką jej początkowych stron, Małgorzatą Austriacką. Ale dwudziestoparoletnia Małgorzata zdążyła już zasmakować życia w czterech królestwach, podczas gdy noga Elżbiety Tudor nigdy nie postała za granicą. Żadna z dwóch kobiet nie wydała na świat żywego dziecka, mimo to Małgorzata zasłynęła jako Wielka Matka Europy (La Grande Mère de l’Europe), Elżbieta zaś wolała tożsamość dziewicy.

Reformacja na całym obszarze kontynentu wykreśliła linie podziałów, lecz niektórym ze wspomnianych kobiet przynios­ła skutek odwrotny – obdarzyła je sławą trwalszą niż ta, którą w przeciwnym razie mogłyby się cieszyć. Idea tej książki (choć wówczas sobie tego nie uświadamiałam) narodziła się pod wpływem lektury klasycznej pozycji Garretta Mattingly’ego The Defeat of the Spanish Armada (Klęska hiszpańskiej Armady), którą czytałam jako nastolatka, łowiąc wtrąconą mimochodem uwagę autora, że w 1587 roku, kiedy stracono królową Szkocji Marię Stuart, upłynęło sześćdziesiąt lat, odkąd zaczęły się formować strony konfliktów religijnych, a stary porządek stanął do walki z nowym, „zawsze zaś wskutek jakiegoś zrządzenia losu po jednej lub po drugiej stronie, a zwykle po obu stronach, ludzie jednoczyli się pod przewodem kobiety”.

W tak zwanej debacie o ginokracji, dotyczącej zdolności kobiet do sprawowania władzy, dwoje pisarzy wpłynęło na ówczesną myśl polityczną w stopniu wymagającym poświęcenia im specjalnej wzmianki. Pierwszym z nich był oczywiście Niccolò Machiavelli, którego Książę ukazał się po raz pierwszy nakładem prywatnym w 1513 roku. Drugą z tych osób jest Christine de Pizan, autorka francusko-włoska i – jak twierdzą niektórzy – wczesna feministka, pierwsza kobieta, która stała się zawodową pisarką. Jej dzieło z początku XV wieku – Le Livre de la Cité des Dames (Księga o Mieście Kobiet) – nie utraciło nic ze swej aktualności do wieku XVI (a może nawet XXI), czego dowodzi przejawiane przez wiele kobiet z niniejszej opowieści zainteresowanie nim. Anna de Beaujeu i Ludwika Sabaudzka swoje egzemplarze książki otrzymały w spadku, a Małgorzata Austriacka przekazała jej trzytomowe wydanie bratanicy, Marii Węgierskiej. Anna Bretońska i Małgorzata Austriacka, podobnie jak Elżbieta Tudor, miały również zestawy gobelinów na motywach Miasta Kobiet. Christine, aż nadto świadoma klerykalnego sposobu przedstawiania kobiet jako cór Ewy – słabych i zasadniczo niegodnych zaufania – wkłada w usta Sprawiedliwości naganę pod adresem „pewnych pisarzy”, którzy „tyle krytykują kobiety”, a także uwagę, że „mało jest krytycyzmu pod adresem kobiet w świętych przypowieściach oraz historiach o Jezusie Chrystusie i jego apostołach” mimo tego, co mieliby do powiedzenia późniejsi słudzy Chrystusa.

Machiavelli, który przedstawiał kapryśną Fortunę pod postacią kobiety, jako podstawowy obowiązek i przyjemność księcia widział wojnę. W przeciwieństwie do tego lansowany przez Christine model cnotliwego władcy umniejszał jego rolę jako wojownika (nastręczała ona bowiem władczyni problemów natury praktycznej, jeśli pominąć kwestię wszelkich wrodzonych skłonności pacyfistycznych) i akcentował „roztropność”, stanowiącą w pojęciu Arystotelesa punkt wyjścia dla wszystkich pozostałych cnót. Roztropność była cnotą przypisywaną większości wspomnianych kobiet, zaś autorka Miasta Kobiet dołożyła starań, by opisać wiele dam ze starodawnej i nowszej historii Francji, które z powodzeniem rządziły narodami lub krainami.

Ciągłość doświadczeń – powtarzalność tropów i wzorców w ciągu omawianego stulecia – stanowi coś w rodzaju motywu przewodniego tej książki. Można pozwolić, by większość z nich ujawniła się w toku narracji, lecz jeden powraca tak uporczywie, że zasługuje na specjalną wzmiankę: to kwestia częstości, z jaką debaty o tych potężnych kobietach skupiają się na ich ciałach. Okazuje się, że każda z nich odgrywała rolę wykraczającą poza powinności typowej małżonki – maszyny do rodzenia dzieci – niemniej w tej opowieści roi się od dyskusji na temat dziewictwa i płodności, a kobiety najłatwiej można było atakować, kwestionując ich niewinność lub atrakcyjność. Rodzą się nawet pytania, czy podział suzerenki na ciało naturalne i ciało polityczne nie byłby najlepszym sposobem na dopuszczenie kobiet do władzy. Taka idea prawdopodobnie stała za słynnym przemówieniem Elżbiety I w Tilbury: „Wiem, że mam ciało słabej i wątłej kobiety, ale serce i odwagę króla…”.

Silne kobiety z piętnastowiecznej Italii wprawdzie nie mieszczą się, niestety, w tematyce tej opowieści, jednak chyba najbardziej uderzającym przykładem „tych, które zdołały się wyrwać” (a także kolejną postacią sugerowaną jako pierwowzór nowej królowej w szachach) była Katarzyna Sforza. Machiavelli, który poznał ją jako ambasador, opisał, jak podczas oblężenia, gdy jej dzieci wzięto jako zakładników, Katarzyna podciągnęła suknię, obnażyła się przed oblegającymi i odparła, że ma środki po temu, by w razie konieczności wydać na świat kolejne dzieci. Prawdopodobnie była ona postacią wybitną nawet wśród sobie współczesnych, niemniej akcentowanie potęgi kobiecej sfery fizycznej to nadal zjawisko o niesłabnącej sile.

Współczesne porównania często bywają krzywdzące, dlatego w dużej mierze wykluczyłam je z treści książki. Niemniej właś­nie teraz nie można ich całkowicie zignorować. Dekadę przed okresem, w którym pracowałam nad niniejszą publikacją – dokładnie 19 stycznia 2006 roku – na łamach „New York Timesa” ukazał się dwuznaczny komplement pod adresem grupy kobiet z różnych krajów. Gazeta nazwała je „najciekawszą i najznakomitszą grupą liderek”, jaka kiedykolwiek się zebrała, „z jednym możliwym wyjątkiem: królowej Elżbiety I samotnie siedzącej przy obiedzie”.

W ciągu ostatnich dziesięciu lat sporo się zmieniło w kwestii roli kobiet na scenie międzynarodowej, mnóstwo rzeczy jednak nie uległo zmianie – w tym ekspozycja dużej części ich historii. Jeśli pominąć Elżbietę i jej krewniaczki, władczynie szesnastowiecznej Europy nie zawsze są postaciami znanymi przeciętnemu czytelnikowi w krajach anglojęzycznych. Można uważać tę książkę za otwarcie w partii szachów, w której stawką jest zmiana tego stanu rzeczy. Mam jednak nadzieję, że uda mi się osiągnąć przynajmniej jedno: dowieść, iż Elżbieta I mogła zasiadać do obiadu w jakiejś nadzwyczajnej kompanii.

3 W Rosji, dokąd zmiana dotarła później, królowa naprawdę zastąpiła w szachach wezyra dopiero w XVIII wieku, za panowania Katarzyny Wielkiej. Podobnie początkowe pojawienie się tej figury szachowej na początku tamtego tysiąclecia zbiegło się w czasie, o ile tak można powiedzieć, z krótkim okresem renesansu kobiecego autorytetu.

4 Także i później; przykładem służy Międzynarodowa Kobieca Konferencja Pokojowa z 1915 roku, wyraz nadziei na zakończenie I wojny światowej.Od autorki

Zszesnastu bohaterek tej książki cztery nazwano jakąś wersją imienia „Małgorzata”, a kolejne cztery – wariantami imienia „Maria”. Wobec tego nie zamierzam przepraszać, że staram się je jak najwyraźniej odróżniać od pozostałych, nawet kosztem konsekwencji. Tak więc Małgorzata Austriacka zachowuje swój rodzinny tytuł mimo trzech małżeństw, a Małgorzata „z Nawarry” występuje w opisach z tym przydomkiem nawet przed zawarciem małżeństwa z królem tego niewielkiego kraju, bowiem pod tym tytułem jest najbardziej znana i pod nim ukazują się jej publikowane do dziś dzieła literackie. Ponadto dla jasności tu i ówdzie unowocześniłam pisownię, interpunkcję i sposób używania dużych liter.Część I

1474–1513

„Skoro daliście kobietom umiejętność czytania, wstrzemięźliwość, wielkoduszność i umiar, dziwię się, że nie pozwalacie im rządzić miastami, ustanawiać prawo i dowodzić armią…”.

Magnifico, również ze śmiechem, odpowiada:

„Zapewne nie byłoby w tym nic złego… Czy nie sądzisz, że znalazłoby się wiele takich kobiet, które znałyby się na kierowaniu miastami i armiami równie dobrze jak mężczyźni? Ja jednak nie obarczałbym ich takimi obowiązkami, gdyż staram się kształtować je na damy dworu, nie na królowe”.

Il Cortegiano (Dworzanin),

Baldassare Castiglione, 1528