Chaplin Przewidywanie teraźniejszości

ą wczuć się w jej tempo, ile nieustannie się z nią ścigają. Każdy najdrobniejszy przestój, każdy moment nieuwagi prowadzą do destabilizacji niemal całej produkcji fabrycznej, co wywołuje oczywiście efekt komiczny (il. 28). Wizja Claira wydaje się zatem o wiele bardziej humanitarna, a ponadto ukazuje system kapitalistyczny w formie dość stabilnej i uregulowanej. U Chaplina zaś gest człowieka niemal zupełnie znika z horyzontu przemysłowej produkcji, co podkreśla jeszcze scena testowania maszyny do karmienia robotników. Projekt wynalazcy jest niemal doskonały, a maszyna psuje się jedynie w konfrontacji z nieprzewidywalnym i nie dość jeszcze zmechanizowanym ciałem człowieka. Tak samo jest przy taśmie produkcyjnej, gdzie wszystko, co ludzkie, jest w zasadzie usterką z punktu widzenia systemu. 27. René Clair, Niech żyje wolność (1931) Można jednak - a być może nawet trzeba - spojrzeć na to wszystko inaczej. Uregulowany system produkcji u Claira wymaga od robotników, aby zachowywali się jak maszyny, ale może właśnie dzięki temu mogą oni ,,zachować dla siebie" swoje ludzkie odruchy. Potwierdza to pierwsza sekwencja filmu, gdy w trakcie wykonywania więziennej pracy bohaterowie mają jeszcze margines swobody, pozwalający im planować ucieczkę. W filmie Chaplina natomiast robotnikowi nie wystarcza już automatyczna regularność ruchów, ponieważ tempo produkcji zmusza go, aby zaangażował się w pracę bez reszty, a zatem przeniósł ową ludzką ,,resztę" w sferę produkcji. Ten ludzki, nadmiarowy czynnik odpowiada zatem nadmiarowości wpisanej w działanie maszyn. To, co było usterką albo nieprzewidywalnym marginesem fabrycznej codzienności, teraz funkcjonuje w jej wnętrzu, czyniąc poprawne działanie systemu nieodróżnialnym od jego rozpadu. Nowa forma kapitalizmu oznacza bowiem, że włączył on już w swój obręb swoje zewnętrzne ograniczenia168. 28. Dzisiejsze czasy (1936) W ten sposób jednak ambiwalencja kapitalistycznej produkcji determinuje do pewnego stopnia znaczenie sceny, w której główny bohater Dzisiejszych czasów wypada z rytmu i rozpoczyna swój taniec pośród maszyn, prowadzący niemal do zniszczenia całej fabryki. Można powiedzieć, jak czyni to Jacques Ranci?re, że jest to moment uwolnienia logiki autentycznej sztuki, której nigdy nie można - wbrew popularnym i wykorzystującym wizerunek Chaplina nurtom awangardy - utożsamić z mechaniką. ,,Nie ma sztuki tam, gdzie działa mechanizm. Pojawia się ona natomiast w momencie, w którym on się psuje, zrywa się związek między poleceniem a wykonaniem, życiem i maszyną, aktywnością i pasywnością"169. Bohater wyzwalałby się wówczas z okowów pracy, włączając jednocześnie jej elementy w nową całość, opartą na logice sztuki. W swym obłąkanym tańcu wykorzystuje przecież maszyny i organizację pracy na użytek własnej choreografii. Z kolei argument Ranci?rea można wykorzystać przeciw niemu, zauważając, że opisana przezeń dynamika artystycznego tworzenia przypomina w wielu miejscach kapitalistyczną maszynę, która działa tym bardziej, im bardziej się psuje. Taniec Chaplina jest wywrotowy, ale nie dlatego, że wynika z jakiegoś świadomie podniesionego buntu wobec kapitalistycznego wyzysku. To raczej rodzaj destrukcji systemu, wynikającej z jego intensywności. Charlie cały czas wykonuje gesty związane z pracą, tyle tylko, że przenosi je na wszystkie otaczające go obiekty - próbuje nawet odkręcić guziki napotkanej na ulicy kobiecie. Co więcej, identyfikuje się z wykonywanymi przez siebie czynnościami tak bardzo, że zmienia je w gesty taneczne (il. 29-32). Czyni z nich ornament, intensyfikuje je do tego stopnia, że wpada w potencjalnie niebezpieczny dla systemu rausz, którego jest przecież najbardziej zaawansowanym wytworem. Nie bez powodu zmiana w zachowaniu Charliego, przeniesienie jego energii z taśmy produkcyjnej na całą fabrykę, a potem na całe społeczeństwo (ukazaniu tego służy najprawdopodobniej sekwencja z dwiema damami na zewnątrz fabryki) następuje po tym, jak wpada on w tryby maszyny i dosłownie staje się jej częścią. Sekwencja ta podpowiada nam, że maksymalna identyfikacja z nowoczesnym trybem pracy fabrycznej generuje quasi- -rewolucyjną energię, tworzy taniec, który - choć jest przedłużeniem pracy - może doprowadzić cały system do ruiny. Przełamuje bowiem i wskazuje ograniczenia, które system wydawał się już znosić. 29-32. Dzisiejsze czasy (1936) Redakcja: Małgorzata Jaworska Korekta: Anna Roman Projekt graficzny i skład: Joanna Kwiatkowska (C) Paweł Mościcki (C) for this edition by wydawnictwo słowo/obraz terytoria, 2017 wydawnictwo słowo/obraz terytoria sp. z w upadłości układowej 80-264 Gdańsk, ul. Pniewskiego 4/1 tel.: (58) 341 44 13, 345 47 07 fax: (58) 520 80 63 e-mail: Gdańsk 2017 ISBN 978-83-7453-425-3 Skład wersji elektronicznej: Marcin Kapusta