Polki na Montparnassie - ebook

Obraz to zrealizowany zachwyt, to list miłosny (...)

Natura jest mistrzynią, a artysta jej miłośnikiem,

kocha i stara się utrwalić te wzruszenia.

Wojciech Weiss, Piękno do mnie przyszło

W dziedzinie ducha jestem sportowcem. Żyć to znaczy walczyć. Niczego, absolutnie niczego nie zdobywa się raz na zawsze. Cierpienie jest częścią życia, trzeba to zaakceptować. Szukanie szczęścia i duchowego komfortu to życiowa tandeta.

Rita Gombrowicz, Gombrowicz w Europie

Art doesn’t just capture and convey the excitement, the thrill of life.

Sometimes, it does even more: it is that thrill.

Julian Barnes, Keeping an Eye Open

BOHATERKI KSIĄŻKI

ANNA BILIŃSKA-BOHDANOWICZ (1854–1893), pierwsza polska malarka, która w XIX wieku zdobyła sławę w Paryżu. Dusza kozacza, kobieta wyprzedzająca swoją epokę.

OLGA BOZNAŃSKA (1865–1940), jedna z najbardziej utytułowanych polskich malarek, emblematyczna postać dla kolonii polskiej w Paryżu w pierwszej połowie XX wieku.

MARIA DULĘBIANKA (1861–1919), malarka, działaczka społeczna i polityczna, feministka, wieloletnia partnerka życiowa Marii Konopnickiej.

ALICJA HALICKA, właśc. Rosenblatt (1889–1974), córka znanego pediatry krakowskiego, wszechstronnie utalentowana artystka. Pierwsza kobieta kubistka. Wraz z mężem kubistą Louisem Marcoussis’em byli znaną i wpływową parą w paryskim świecie kulturalnym lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku.

MELA MUTER, właść. Maria Melania Mutermilch (1876–1967), malarka o intelektualnym zacięciu, zwana „piękną Melą z Montparnasse’u”. Pierwsza artystka żydowskiego pochodzenia, która rozwijała karierę w Paryżu. W swoim naznaczonym wieloma tragediami życiu była jedną z najbardziej docenianych malarek we Francji. Mimo licznych sukcesów w latach dwudziestych i trzydziestych zmarła w nędzy i zapomnieniu.

ANIELA PAJĄKÓWNA (1864–1912), malarka; jako córka stangreta mogła zdobyć edukację w Paryżu dzięki szczodrości Pawlikowskich z Medyki. Na jej życie osobiste i karierę decydująco wpłynęła relacja ze Stanisławem Przybyszewskim, z którym miała córkę – słynną pisarkę Stanisławę.

IRENA RENO, właśc. Irena Hassenberg (1884–1953), malarka, wybitna rysowniczka. Bezpruderyjna, kochająca podróże i sensualną stronę życia.

ZOFIA STANKIEWICZÓWNA (1862–1955), jako pierwsza Polka rozpoczęła w XIX wieku naukę malarstwa w Paryżu. Przyjaciółka Anny Bilińskiej. Malarka i wybitna graficzka.

WAŻNIEJSZE POSTACIE WYSTĘPUJĄCE W KSIĄŻCE

STEFANIA ŁAZARSKA, właśc. Krautler (1887–1977), wszechstronna artystka. W jej atelier w czasie pierwszej wojny światowej polscy artyści szyli lalki ubrane w polskie stroje ludowe. Lalki te popularyzowała w Stanach Zjednoczonych Helena Paderewska. Łazarska pod koniec życia przyjęła śluby zakonne.

LEOPOLD GOTTLIEB (1879–1934), malarz z Drohobycza, brat przedwcześnie zmarłego słynnego malarza krakowskiego Maurycego Gottlieba. Uczeń Malczewskiego. Przyjaciel Meli Muter i Diego Rivery. W 1914 roku pojedynkował się na szable z Kislingiem – wydarzenie to odbiło się szerokim echem w prasie francuskiej. W trakcie pierwszej wojny światowej związany był z otoczeniem Józefa Piłsudskiego, wstąpił do Legionów.

IRENA HET-KWIATKOWSKA (1882–1956), malarka, kobieta wyzwolona o homoseksualnej orientacji, wielbicielka francuskiego południa.

MOJŻESZ KISLING (1891–1953), krakowianin żydowskiego pochodzenia, uczeń Pankiewicza. Zyskał przydomek księcia Montparnasse’u. Dusza towarzystwa, przyjaciel Modiglianiego i Picassa. Jako jeden z pierwszych polskich artystów Szkoły paryskiej odniósł komercyjny sukces.

TAMARA ŁEMPICKA (1898–1980), malarka popularna dzięki obrazom w stylu art déco, postać emblematyczna dla lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku.

STANISŁAW PRZYBYSZEWSKI (1868–1917), „Stachu”, „Przybysz”, „Meteor”. Poeta, pisarz, dramaturg, legenda Młodej Polski. Ojciec Stanisławy Przybyszewskiej, córki Anieli Pająkówny.

HELENA RUBINSTEIN (1872–1965), twórczyni imperium kosmetycznego, kolekcjonerka sztuki i promotorka artystów żydowskiego pochodzenia.

JAN KASPROWICZ (1860–1926), młodopolski poeta, dramaturg, tłumacz. Wielbiciel i piewca Tatr, mąż Jadwigi z Gąsowskich, która porzuciła go dla Stanisława Przybyszewskiego.

ROMAN KRAMSZTYK (1885–1942), malarz blisko związany ze Skamandrytami (autor portretu Lechonia), nieustannie podróżował między Paryżem a Warszawą. W 1938 roku zdecydował się na dobre przenieść z żoną do Polski. Zginął zastrzelony na ulicy warszawskiego getta.

LEOPOLD STAFF (1878–1957), poeta, tłumacz, eseista. Przyjaciel i kochanek Meli Muter.

EUGENIUSZ ZAK (1884–1926), wybitny malarz, znany z onirycznych wizerunków arlekinów. Po jego śmierci (zmarł w trakcie malowania na atak serca) żona Jadwiga prowadziła galerię paryską Galerie ZAK. W czasie drugiej wojny światowej pozostała w Paryżu. Zmarła wraz z synem w obozie koncentracyjnym.

LEOPOLD ZBOROWSKI (1889–1932), marszand paryski, odkrywca talentu Modiglianiego i Soutine’a.PRZYPISY

Dokumenty wskazujące wiek Bilińskiej to sporządzony w języku francuskim akt ślubu (Actes d’État Civil, Paris) oraz akt zgonu w języku rosyjskim (wpis w księgach parafialnych kościoła Św. Aleksandra w Warszawie).

W Wiatce w latach trzydziestych XX wieku powstał wielki łagier Wiatłag. Miejscowość Wiatka wspomniana została w Epilogu powieści Mistrz i Małgorzata Michaiła Bułhakowa.

Właściwa nazwa to Instytut Muzyczny w Warszawie – uczelnia założona w 1821 roku przez Józefa Elsnera jako Konserwatorium Muzyczne. Po powstaniu listopadowym konserwatorium musiało zawiesić działalność, dopiero trzydzieści lat później reaktywowano szkołę pod zmienioną nazwą. Na nazwę „Konserwatorium” nie chciały się zgodzić władze carskie, gdyż tego typu wyższej szkoły muzycznej nie było jeszcze w Rosji. W okresie, w którym do szkoły uczęszczała Anna Bilińska jej dyrektorem był Aleksander Zarzycki (1834–1895), pianista, dyrygent, kompozytor, pedagog. W 1888 roku zrezygnował z tej funkcji w związku z natężoną rusyfikacją, jaką władze stosowały wobec uczelni. Od 1916 uczelnia przyjęła nazwę Konserwatorium, w 1918 roku, po uzyskaniu niepodległości, szkoła funkcjonowała jako państwowa szkoła muzyczna. Obecnie Uniwersytet Muzyczny im. Fryderyka Chopina.

Kiedy w Warszawie Gerson zakłada swoją „szkołę rysunkową”, rok później, w 1868 roku, w Krakowie z inicjatywy lekarza i społecznika Adriana Baranieckiego powstają Wyższe Kursy dla Kobiet, często złośliwie nazywane „Baraneum”. Panny mogły tam nabyć wąski zakres wiedzy na poziomie akademickim. Kształciły się w zakresie historyczno-literackim, przyrodniczym, sztuk pięknych, nauk handlowych i gospodarczych. Dyplom ukończenia kursów nie wszędzie był uznawany, jednak szkoła cieszyła się dużą estymą, uczyło się w niej wiele panien, które w późniejszych latach pracowały zawodowo i stanowiły pierwsze pokolenie pracujących intelektualnie kobiet. Adeptkami kursów było wiele sławnych w dorosłym życiu panien, między innymi malarka Alicja Halicka czy pisarka Magdalena Samozwaniec.

Popularność Monachium jako ośrodka artystycznego utrzyma się jeszcze długo, zanim ostatecznie po pierwszej wojnie światowej Paryż stanie się jedynym liczącym się kierunkiem. Właśnie w Monachium w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku rozpocznie swoją błyskotliwą karierę artystyczną Olga Boznańska. W tamtejszych szkołach prywatnych na początku XX wieku szlify zdobywać będą Alicja Halicka, Irena Reno (Hassenberg) i wiele innych malarek.

Ten i inne fragmenty z Dziennika Marii Baszkircew w tłumaczeniu Heleny Duninówny, pochodzą z książki wydanej przez wyd. Czytelnik, Warszawa 1967.