Naszyjnik królowej ebook

Aleksander Dumas ojciec

Aleksander Dumas ojciec

Tłumaczenie Leon Rogalski

Warszawa 2016

Prolog

Stary pan i stary sługa

Pewnego dnia, w początkach kwietnia 1784 roku, około godziny trzeciej po południu, nasz dawny znajomy, stary marszałek Richelieu, po uczernieniu brwi perfumowaną barwiczką odsunął lustro podtrzymywane przez kamerdynera – następcę, lecz nie zastępcę wiernego Rafté – wstrząsnął charakterystycznym ruchem głową i rzekł:

– Dość, już dobrze.

Wstał z fotela, strzepnął drobiny białego pudru, które spadły z peruki na błękitne aksamitne spodnie i przeszedł się kilka razy po gotowalni, by wyprostować nogi.

– Zawołajcie ochmistrza – rozkazał.

W pięć minut później ochmistrz stawił się w stroju galowym. Z miną stosownie do sytuacji poważną marszałek zapytał:

– Spodziewam się, że obiad będzie dobry?

– Z pewnością, mości książę.

– Listę zaproszonych waści doręczono. Czy tak?

– Tak jest, mości książę, ma być dziewięć nakryć.

– Bywają nakrycia i nakrycia.

– Oczywiście, ale...

– Ale... to nie jest odpowiedź, mospanie. Ilekroć słyszałem to słowo – przykro mi, że muszę to powiedzieć – zawsze poprzedzało ono jakieś głupstwo.

– Wasza Książęca Mość!

– Zresztą, o której będzie obiad?

– Mieszczanie jadają o drugiej, palestra o trzeciej, szlachta o czwartej.

– A ja?

– Dziś książę pan będzie jadł o piątej.

– Oho, aż o piątej?

– Tak, mości książę, jak król.

– Dlaczego jak król?

– Na liście, którą miałem zaszczyt otrzymać, znajduje się imię królewskie.

– Bynajmniej, moi dzisiejsi goście to zwykła szlachta.

– Książę pan raczy żartować ze swego pokornego sługi, wielki to dla mnie zaszczyt, ale jednym z gości jest hrabia de Haga.

– Cóż z tego?

– Hrabia de Haga jest królem.

– Nie znam króla tego nazwiska.

– Niech mi książę pan przebaczy – odrzekł ochmistrz z niskim ukłonem – ale myślałem, przypuszczałem...

– Waść masz wypełniać rozkazy, nie zaś myśleć ani przypuszczać. Jeśli chcę, by coś wiedziano – mówię, jeśli nic nie mówię, chcę żeby nie wiedziano. Proszę, by obiad podany był o zwykłej godzinie, to jest punkt czwarta.

Marszałek dworu zbladł i zachwiał się jakby usłyszał wyrok śmierci.

– To niepodobieństwo – odpowiedział po chwili z odwagą rozpaczy. – Niech się dzieje wola boska, ale Wasza Książęca Mość siądzie do stołu dopiero o piątej.

– Mospanie – rzekł Richelieu podnosząc dumnie głowę – jak się zdaje, już dwadzieścia lat pełnisz u mnie obowiązki?

– Dwadzieścia jeden, dwa miesiące i dwa tygodnie.

– Otóż ani jednego dnia nie dorzucisz do tej liczby, ani nawet godziny. Rozumiesz waść? – dodał starzec przygryzając wargi i marszcząc malowane brwi. – Zaraz, od dziś wieczór, poszukasz sobie innego pana. Nie życzę sobie w moim domu słowa „niepodobieństwo”, to nie na mój wiek uczenie się znaczenia takich wyrazów. Nie mam na to czasu.

– Panie marszałku – rzekł sucho ochmistrz – byłem szafarzem u księcia de Soubise a intendentem u księcia kardynała Ludwika de Rohan. U pierwszego z nich Jego Królewska Mość nieboszczyk król Francji bywał na obiedzie raz na rok, u drugiego – cesarz niemiecki raz na miesiąc. Wiem zatem, jak się przyjmuje panujących. Chociaż Ludwik XV nazywał się u pana de Soubise baronem de Gonesse, a cesarz Józef u pana de Rohan – hrabią von Packenstein, zawsze był to król albo cesarz. Dzisiaj Wasza Książęca Mość podejmować ma gościa, który używa nazwiska hrabia de Haga, tym niemniej jest królem Szwecji. Dziś jeszcze opuszczę pała pana marszałka, ale hrabia de Haga będzie traktowany po królewsku.

– Tego właśnie stanowczo zabraniam, mości uparciuchu! Hrabia pragnie zachować najściślejsze incognito. Do licha! Znam waszą głupią próżność, moi panowie w liberiach, nie o głowy koronowane wara chodzi, o wasz własny honor za nasze złoto.

– Czy książę na serio mówi mi o pieniądzach? – zapytał ochmistrz z przekąsem.

– Ach, nie, nie – odparł marszałek niemal upokorzony. – Któż, u diaska, mówi tu o pieniądzach. Proszę tylko i powtarzam, żeby nie mówiło się o królu.

– Za kogóż to książę marszałek mnie bierze? Czy ja nie wiem, co robię? Nikt słowa nie piśnie.

– Nie spieraj się zatem na próżno i podaj obiad o czwartej.

– Nie, mości książę, nie mogę; to, na co oczekuję, na czwartą jeszcze do nas nie dotrze.

– Oho! Jakież tam cuda obiecujesz?

– Nie cuda, mości książę.

– Więc na co czekasz, mówże!

– Na pewną butelkę wina.

– Na butelkę? Nie rozumiem.

– Dowiedziałem się, że Jego Królewska Mość, przepraszam, chciałem powiedzieć hrabia de Haga, pija jedynie tokaj.

– Jak to, czy w mojej piwnicy nie ma tokaju? Wypędzę natychmiast szafarza.

– Przeciwnie, mości książę, jest go tam jeszcze ze sześćdziesiąt butelek.

– I wyobrażasz sobie, że hrabia de Haga wypije przy obiedzie sześćdziesiąt i jedną butelkę?

– Cierpliwości, mości książę. Kiedy hrabia de Haga, jeszcze jako następca tronu, zwiedzał Francję po raz pierwszy, był na obiedzie u nieboszczyka króla jegomości, który otrzymał w darze od Jego Cesarskiej Mości dwanaście butelek tokaju pierwszego zbioru. Jak wiadomo tokaj taki rezerwuje się dla piwnic cesarskich i nawet panujący piją ten gatunek tylko wówczas, gdy cesarz zechce go przysłać. Otóż z tych dwunastu butelek wina, które tak smakowało królewiczowi, pozostały dzisiaj zaledwie dwie. Jedna w piwnicach króla Ludwika XVI...

– A druga?

– Otóż to, mości książę – odpowiedział ochmistrz z uśmiechem, czując, że po długiej walce nadchodzi chwila zwycięstwa – druga została wykradziona przez szafarza nieboszczyka króla... jednego z moich przyjaciół, który miał wobec mnie poważne zobowiązania.

– Ach, i on ci ją ofiarował?

– Nie inaczej – rzekł z dumą ochmistrz.

– I coś z nią, zrobił?

– Złożyłem pieczołowicie w piwnicy mojego ówczesnego pana, Jaśnie Oświeconego księcia kardynała Ludwika de Rohan.

– Mój Boże! W Strasburgu?

– W Saverne.

– I posłałeś po tę butelkę dla mnie?

– Dla Waszej Książęcej Mości – odpowiedział ochmistrz tonem, który zdawał się mówić: niewdzięcznik.

Richelieu chwycił rękę starego sługi wołając:

– Proszę cię, wybacz, mój kochany, jesteś królem marszałków dworu!

– A pan mnie wypędza – odparł ochmistrz wzruszając ramionami.

– A ja płacę waćpanu za tę butelkę sto pistolów.

– I sto pistolów na koszta podróży, to razem uczyni dwieście. Przyzna książę pan, że to za bezcen.

– Przyznam, kochasiu, co zechcesz i od dzisiaj podwajam ci pensję.

– Nie, mości książę, nie trzeba, to był mój obowiązek.

– Kiedyż więc przybędzie ów posłaniec za sto pistolów?

– Niestety, mości książę, o winie pomyślałem dopiero onegdaj, w dzień po otrzymaniu listy zaproszonych. Posłaniec musi jechać dwadzieścia cztery godziny w jedną stronę, doliczmy jeszcze czas na pertraktacje... Ta godzina zwłoki jest mi koniecznie potrzebna.

– Boże wielki! A jeżeli kolega z Saverne jest tak oddany księciu de Rohan jak waść mnie?

– To i cóż, mości książę.

– Odmówi ci, jakbyś i ty zapewne uczynił.

– Ja, mości książę?

– Spodziewam się, że nie wydałbyś z piwnicy podobnej butelki.

– Najpokorniej przepraszam Waszą Książęcą Mość. Gdyby kolega mój zwrócił się do mnie w podobnych okolicznościach, posłałbym mu natychmiast najlepszą butelkę wina z naszej piwnicy.

– Ach tak! – skrzywił się książę.

– Ręka rękę myje.

– No dobrze – westchnął marszałek – a jeśli butelka się stłucze?

– Jeszcze nie było przypadku, żeby ktoś stłukł butelkę za dwa tysiące liwrów.

– Zostawmy to. O której więc przybędzie posłaniec?

– Punktualnie o czwartej.

– Można zatem podać obiad o czwartej – podjął marszałek uparty jak muł kastylski.

– Trzeba przynajmniej godziny, żeby się wino ustało, a i to jeszcze przy pomocy pewnych, mnie tylko znanych, zabiegów. Inaczej wymagałoby to trzech dni.

Raz jeszcze pokonany marszałek skłonił się na znak przegranej.

– Zresztą – mówił dalej ochmistrz – goście wiedząc, że będą mieli zaszczyt obiadować z hrabią de Haga, przybędą dopiero o wpół do piątej.

– Ot i jeszcze coś nowego!

– Z pewnością, mości książę; wszak zaproszeni są pan de Launay, pani hrabina Dubarry, pan de la Pérouse, pan de Favras, pan de Condorcet, pan de Cagliostro i baron de Taverney.

– No i co z tego?

– Otóż rozpatrzmy wszystkich po kolei. Pan de Launay przybywa z Bastylii; z Paryża, po gołoledzi na drogach – trzy godziny.

– Tak, ale wyruszy zaraz po obiedzie więźniów, to znaczy w południe, już ja wiem...

– Bardzo przepraszam. Od czasu kiedy książę siedział w Bastylii zmieniono tam godzinę obiadu, więźniowie jedzą teraz o pierwszej.

– Stale się czegoś uczymy. Dziękuję za wyjaśnienie. Co dalej?

– Pani Dubarry z Luciennes jedzie cały czas pod górę, przy takiej ślizgawicy!

– O, to jej nie przeszkodzi zjawić się punktualnie. Odkąd została faworytą zaledwie księcia, fochy królowej stroi tylko wobec baronów. Ale ze swej strony zrozum waść, proszę: chciałem, żeby obiad był wcześniej ze względu na pana de la Pérouse, który dziś wieczór wyjeżdża i nie może się spóźnić.

– Książę panie, pan de la Pérouse jest teraz u króla, rozprawia o geografii... kosmografii. Król tak prędko pana de la Pérouse nie zwolni.

– To bardzo możliwe...

– To pewne, mości książę. A to samo będzie z panem de Favras, który przebywa niewątpliwie u hrabiego Prowansji i omawia teraz sztukę pana Carona de Beaumarchais.

– Wesele Figara?

– Tak, mości książę.

– Widzę, że jesteś waść niezwykle oczytany.

– Czytuje się w wolnych chwilach.

– Mamy jeszcze pana de Condorcet, który jako geometra zechce wyróżnić się punktualnością.

– Zagłębi się w rachunkach i na pewno się spóźni. Co do hrabiego Cagliostro, jako cudzoziemiec bawiący w Paryżu od niedawna i nie znający jeszcze obyczajów Wersalu – każe na siebie czekać.

– No – rzekł marszałek – oprócz Taverneya wymieniłeś wszystkich zaproszonych w porządku godnym Homera i mego biednego Rafté.

Ochmistrz ukłonił się.

– Gdzie waść podasz obiad?

– W wielkiej sali jadalnej.

– Ależ tam zmarzniemy!

– Od trzech dni pali się w piecach, jest stale osiemnaście stopni.

– Wyśmienicie. Ale już czwarta!

– Tak jest, i oto koń wpada na dziedziniec, jest moja butelka.

– Żeby tak jeszcze usługiwano mi ze dwadzieścia lat... – rzekł stary marszałek podchodząc do lustra, podczas gdy ochmistrz spieszył do swych zajęć.

– Dwadzieścia lat! – podchwycił głos roześmiany. – Dwadzieścia lat. Drogi marszałku, życzę ich panu z całego serca, ale wówczas będę już miała sześćdziesiątkę i będę okropnie stara.

– Ach, to pani, hrabino! – zawołał marszałek. – Pani pierwsza! Mój Boże, jak zawsze piękna i świeża!

– Po prostu zamrożona, książę.

– Przejdźmy do buduaru.

– Co, sam na sam?

– We trójkę – odezwał się drżący głos.

– Taverney! – zawołał marszałek. – Do diabła z tym intruzem – szepnął do ucha hrabinie.

– Zarozumialec! – mruknęła pani Dubarry parskając śmiechem.

I wszyscy troje przeszli do sąsiedniego pokoju.

La Pérouse

W tej samej chwili głuchy turkot powozów po zaśnieżonym bruku obwieszczał przybycie gości i wkrótce potem dziewięciu biesiadników zasiadło przy owalnym stole w jadalni. Dziewięciu lokai – milczących, uprzedzająco grzecznych, lecz nie nadskakujących – uwijało się cicho nie dotykając gości ani nie potrącając foteli ustawionych na stosie futer.

Hałas z zewnątrz nie dochodził przez obite materią okiennice, wewnątrz – szmer czynili tylko biesiadnicy; nie szczęknęły przy zmianie talerze, nie brzęknęło srebro przenoszone z kredensu na stół; baczny na wszystko ochmistrz wzrokiem tylko wydawał rozkazy. Przy tak milczącej i niedostrzegalnej obsłudze gościom mogło się wydawać, że sami tylko znajdują się w sali.

Uroczyste milczenie, które trwa przy jedzeniu zupy, przerwał pierwszy pan de Richelieu zwracając się do sąsiada po prawej:

– Pan hrabia nie pije?

Zapytany wyglądał na mężczyznę lat trzydziestu kilku. Niewysoki, krępy blondyn miał jasnoniebieskie oczy z wyrazem niekiedy ożywienia, niekiedy melancholii. Z rysów przebijała powaga i szlachetność. – Pijam tylko wodę, panie marszałku – odpowiedział.

– U króla Ludwika XV – miałem tam zaszczyt obiadować wraz z panem – raczył pan hrabia pić wino.

– Przywołuje pan miłe wspomnienie, panie marszałku; tak, w roku 1771 piłem tokaj cesarski.

– Taki sam właśnie mój marszałek dworu ma honor nalewać w tej chwili panu hrabiemu – odpowiedział kłaniając się Richelieu.

Hrabia podniósł szklanką do światła i spojrzał na płyn mieniący się barwami rubinu.

– Prawda – rzekł – panie marszałku, dziękuję.

Słowo „dziękuję” wypowiedział tonem tak ujmującym i pełnym godności, że obecni jak zelektryzowani zerwali się jednocześnie wołając:

– Niech żyje król!

– A tak – rzekł hrabia de Haga – niech żyje Najjaśniejszy Pan, król Francji! Wszak jesteś tego samego zdania, panie de la Pérouse?

– Panie hrabio – odpowiedział kapitan dwornym i pełnym szacunku tonem człowieka, który przywykł rozmawiać z głowami koronowanymi – opuściłem króla przed godziną, a był dla mnie tak łaskawy, że nikt chyba nie zawoła głośniej: „Niech żyje król!” Jednakże już za godzinę będę w drodze ku morzu, gdzie czekają na mnie dwa powierzone mi okręty i zanim odjadę proszę pozwolić, że wzniosę okrzyk na cześć innego króla, któremu szczerze pragnąłbym służyć, gdybym nie posiadał tak dobrego pana.

– Zdrowie to – odezwała się pani Dubarry siedząca po lewej ręce marszałka – gotowi jesteśmy z ochotą spełnić wszyscy. Ale powinien je wznieść najstarszy wiekiem.

– Czy to w ciebie godzi, Taverney, czy może we mnie? – rzekł śmiejąc się marszałek.

– Nie wydaje mi się – wtrącił się gość siedzący na wprost marszałka.

– Co się panu nie wydaje, panie Cagliostro? – zapytał hrabia de Haga spoglądając przenikliwie na mówiącego.

– Nie wydaje mi się – odpowiedział z ukłonem zapytany – jakoby pan de Richelieu był wśród nas najstarszy.

– Doskonale – rzekł książę. – Okazuje się, że to ty, Taverney!

– Skądże znowu, jestem od ciebie młodszy o osiem lat. Urodziłem się w 1704 roku – zauważył stary baron.

– Niegodziwy – oświadczył marszałek – wydał moje osiemdziesiąt osiem lat.

– Doprawdy, książę ma osiemdziesiąt osiem lat? – zapytał Condorcet.

– Tak, niestety tak. Łatwy to rachunek a przeto niegodny tak tęgiego rachmistrza jak pan, panie markizie. Pochodzę z zeszłego wieku, z wielkiego wieku, jak się to mówi. 1696 – to mi data.

– Niemożliwe – rzekł de Launay.

– Ba, gdyby tu był ojciec pana gubernatora Bastylii, nie powiedziałby „niemożliwe”. Byłem jego pensjonariuszem w 1714 roku.

– Oświadczam – rzekł pan de Favras – że najstarsze wiekiem jest tutaj wino, które nalewa sobie w tej chwili pan hrabia de Haga.

– Tokaj liczący lat sto dwadzieścia, masz pan słuszność, panie de Favras – odpowiedział hrabia. – Godzi się takim winem wznieść zdrowie królewskie.

– Chwileczkę, panowie – przerwał podnosząc głowę Cagliostro – ja protestuję.

– Protestujesz pan przeciw prawu starszeństwa tokaju? – zawołali chórem biesiadnicy.

– Oczywiście – rzekł spokojnie hrabia – ponieważ sam własnoręcznie pieczętowałem go w tej butelce.

– Pan?

– Tak, ja. A to w dzień zwycięstwa odniesionego przez Montecuculli nad Turkami w 1664 roku.

Słowa, które Cagliostro wygłosił z niezamąconą powagą, przyjęto wybuchem śmiechu.

– W takim razie – odezwała się pani Dubarry – masz pan coś około lat stu trzydziestu, bo musiałeś mieć przynajmniej dziesięć, żebyś mógł przelać to pyszne wino do tak wielkiej butli.

– Miałem wtedy, pani hrabino, lat znacznie więcej, skoro nazajutrz Jego Cesarska Mość polecił mi złożyć powinszowanie Montecuculliemu, który zwycięstwem pod Saint-Gothard pomścił bitwę pod Espach w Slavonii, kiedy to niewierni pobili na głowę moich przyjaciół i towarzyszy broni z 1536.

– Aha – rzekł hrabia de Haga równie chłodno jak przedtem Cagliostro – i już w tej epoce miałeś pan co najmniej dziesięć lat, skoro osobiście brałeś udział w tej pamiętnej batalii.

– Straszna to była klęska, panie hrabio – odparł z ukłonem Cagliostro.

– Mniej okrutna jednak niż klęska pod Crécy – dorzucił złośliwie Condorcet.

– Prawda, panie – rzekł z uśmiechem Cagliostro – przegrana pod Crécy była czymś okropnym, tam nie tylko armia, ale Francja została pobita. Trzeba jednak przyznać, że zwycięstwo Anglików nie było całkowicie uczciwe. Król Edward posiadał armaty, o czym Filip Walezjusz nie wiedział, a raczej czemu nie chciał wierzyć, choć przestrzegałem go, że sam widziałem cztery działa zakupione u Wenecjan.

– O! – zawołała pani Dubarry. – Znałeś pan Filipa Walezjusz a?

– Miałem zaszczyt być jednym z piątki panów, którzy trzymali przy nim straż w odwrocie z pola bitwy.

– Mój Boże! – powiedział la Pérouse. – Nie uwierzy pan, jak żałuję, że zamiast pod Crécy nie byłeś pod Actium.

– Dlaczego?

– Dlatego, że mógłby mi pan wyjaśnić pewne subtelności natury żeglarskiej, których dotąd nie rozumiem mimo pięknego opisu Plutarcha.

– Jakich szczegółów? Będę szczęśliwy, jeśli zdołam być w czymś użyteczny.

– A więc byłeś pan i tam?

– Nie, panie, byłem wtedy w Egipcie. Królowa Kleopatra poleciła mi uporządkowanie biblioteki w Aleksandrii – rzeczy tej dokonać mogłem lepiej od innych, ponieważ znałem osobiście najwybitniejszych autorów starożytności.

– I pan widziałeś królową Kleopatrę, panie Cagliostro?! – zawołała hrabina Dubarry.

– Jak teraz widzę panią.

– Czy istotnie była tak piękna, jak mówią?

– Pani hrabino, piękność to rzecz względna. Kleopatra była mała, szczupła, żywa, bystra; oczy miała duże, migdałowe, nos grecki, ząbki jak perełki, a rękę jak pani hrabina, rękę stworzoną do trzymania berła. Proszę, ten oto diament otrzymałem od niej, nosiła go zawsze na wielkim palcu.

– Jak to, na wielkim palcu? – zawołała pani Dubarry.

– Taka była moda w Egipcie; ja zaś ledwie mogę go wsunąć na mały palec.

I zdjąwszy pierścień podał go pani Dubarry.

Był to wspaniały diament tak czystej wody i tak pięknie rżnięty, że można było go ocenić na trzydzieści do czterdziestu tysięcy franków. Pierścień obiegł dokoła stołu i wrócił do Cagliostra, który włożył go spokojnie na palec.

– Widzę doskonale – rzekł – że państwo mi nie wierzycie. Z tym nieszczęsnym niedowierzaniem walczyłem całe życie. Filip Walezjusz nie wierzył mi, gdym radził, by pozwolił na odwrót Edwardowi; Kleopatra nie chciała wierzyć, gdy mówiłem, że Antoniusz zostanie pokonany; Trojanie nie wierzyli, gdy w sprawie drewnianego konia uprzedzałem: „Słuchajcie Kassandry”.

– Ależ to cudowne – powiedziała pani Dubarry zanosząc się od śmiechu. – Nie widziałam jeszcze człowieka równie poważnego i równie przy tym zabawnego jak pan.

– Ręczę pani – rzekł Cagliostro – że Jonatan był znacznie zabawniejszy ode mnie. Cóż to był za uroczy towarzysz, omal nie oszalałem, kiedy go Saul zabił.

– Wiesz, hrabio – zauważył książę Richelieu – jeśli będziesz mówić tak dalej, przyprawisz o szaleństwo biednego Taverneya, który tak obawia się śmierci i który spogląda na pana z przerażeniem, bo przypuszcza, że jesteś nieśmiertelny. Powiedz zresztą otwarcie: jesteś, czy nie?

– Czy jestem nieśmiertelny? Nie wiem. Mogę tylko ręczyć za jedno: widziałem wszystko i brałem udział we wszystkich wydarzeniach, które przed chwilą wymieniłem.

– Znałeś pan Kleopatrę?

– Znałem, pani hrabino, Kleopatrę. Mówiłem już, że miała oczy czarne jak pani i pierś prawie tak śnieżną jak pani.

– Ależ, hrabio, skąd wiesz jakie mam piersi?

– Podobne miała Kassandra, a dla pełniejszego podobieństwa masz pani, jak tamta, małe czarne znamię na wysokości szóstego lewego żebra.

– Hrabio, jesteś chyba czarownikiem?

– Nie, pani – odezwał się Richelieu – to ja mu powiedziałem.

– A pan skąd wie? Marszałek wydął wargi.

– Hm, to sekret rodzinny.

– Pięknie, pięknie – powiedziała pani Dubarry. – Naprawdę, jadąc do pana, marszałku, trzeba nakładać podwójną warstwę różu.

Potem zwracając się do Cagliostra:

– Posiadasz pan chyba tajemnicę wiecznej młodości, bo w wieku trzech czy czterech tysięcy lat wyglądasz najwyżej na czterdzieści?

– Tak, pani, posiadam sekret odmładzania.

– O panie! Uczyń mnie młodą!

– Panią? To niepotrzebne, cud już się dokonał. Ma się tyle lat, na ile się wygląda, a pani wyglądasz na trzydziestkę. Zresztą pani już używała mojego środka.

– Jak to?

– Zażywała pani mój eliksir.

– Ja?

– Pani, hrabino. Przypomina sobie pani pewien dom przy ulicy Saint-Claude, chodziła tam pani w sprawach niejakiego pana de Sartines. Przypomina sobie pani, że oddałaś przysługę jednemu z moich przyjaciół, Józefowi Balsamo i że tenże podarował pani flakon eliksiru z zaleceniem zażywania co rano trzech kropli. Zlecenie to wypełniałaś aż do zeszłego roku, do czasu kiedy eliksiru zabrakło. Jeśli nie pamiętasz, pani, o tym – to już nie zapomnienie, to już niewdzięczność.

– Panie Cagliostro! Mówisz pan takie rzeczy...

– Których nikt nie wie. Ale cóż by wart był czarownik, gdyby nie znał sekretów bliźniego.

– A zatem Józef Balsamo, tak jak i pan, posiadał receptą na ten cudowny eliksir?

– Nie, pani, lecz jako jednemu z najlepszych przyjaciół dałem mu trzy czy cztery flaszki.

– Dość, dość, hrabio, zostawcie te dusery, błagam! – zawołał marszałek. – Sekret, o sekret nam chodzi!

– Jeśli zatem – mówił dalej – pani hrabina nie jest dość stara, żeby ją odmłodzić, przedstawię panu inny obiekt. Mój przyjaciel Taverney. Co pan na to? Wygląda na rówieśnika Poncjusza Piłata. Ale może on znowu za stary?

– Wcale nie – rzekł Cagliostro spojrzawszy na barona.

– Drogi hrabio – zawołał Richelieu – jeżeli go odmłodzisz, ogłoszę cię uczniem Medei.

– Życzysz pan sobie? – zapytał Cagliostro zwracając się do gospodarza, ale rozglądając po słuchaczach.

Wszyscy przytaknęli.

– A pan, panie Taverney?

– Do licha! Bardziej od nich.

– Dobrze – rzekł Cagliostro.

Wydobył z kieszeni małą, ośmiokątną flaszeczkę, wlał kilka kropel do czystej, kryształowej szklanki, dolał do połowy mrożonego szampana, zmieszał i podał baronowi.

Baron wziął szklankę, ale podnosząc do ust zawahał się. Na ten widok rozległ się śmiech ogólny, a Cagliostro zniecierpliwiony zawołał:

– Pośpiesz się, baronie, zmarnujesz napój, którego każda kropla warta jest sto luidorów!

– Do diabła! – rzekł Richelieu niby żartując. – To nie to samo, co tokaj.

– Wypić? – zapytał baron ze drżeniem.

– Lub oddać drugiemu, niechże ktoś skorzysta.

Baron powąchał i zachęcony widocznie balsamicznym zapachem oraz pięknym różowym kolorem, na jaki zabarwił się szampan, wypił napój magiczny.

W tej chwili wydało mu się, że dreszcz przeszywa jego ciało, a krew poczyna żywiej pulsować. Wygładziła się pomarszczona skóra, oczy blask odzyskały, ustało drżenie rąk, głos wzmocnił się, a zwiotczałe mięśnie nabrały elastyczności.

Po sali rozległ się krzyk zdumienia i podziwu. Taverney, który ledwo dotąd żuł dziąsłami, poczuł głód. Przysunął sobie talerz, nałożył potrawki i chrupiąc kostki kuropatwy oznajmił, że odrosły mu zęby dwudziestolatka. Ku zadziwieniu obecnych przez pół godziny jadł, pił, śmiał się z radości, potem zwolna zaczął przygasać jak płomień lampy, w której zabraknie oliwy. Stracił apetyt, zgarbił się, czoło pokryły zmarszczki, wzrok zmętniał.

– Boże! – jęknął. – Już po młodości! I dwie łzy spłynęły mu po policzkach.

Na ten smutny widok starca, odmłodzonego najpierw i znowu tak postarzałego, z piersi wszystkich obecnych wydarło się westchnienie.

– To bardzo proste, panowie – rzekł Cagliostro – nalałem baronowi trzydzieści pięć kropel eliksiru życia i na tyleż minut odmłodniał.

– O! Jeszcze, jeszcze, hrabio – mamrotał chciwie starzec.

– Nie, panie, druga próba mogłaby pana zabić – odparł Cagliostro.

Pani Dubarry, znająca z własnego doświadczenia zalety eliksiru, śledziła tę scenę z największą ciekawością. W miarę jak Taverney młodniał, hrabina śmiejąc się i klaszcząc jakby odradzała się na sam widok. W pewnej chwili wydawało się, że skoczy i wyrwie z rąk Cagliostra życiodajny flakon. Ale gdy Taverney postarzał się znowu, rzekła smutnie:

– Niestety, wszystko to urojenie, cudowny skutek trwał zaledwie trzydzieści pięć minut.

– Chcąc zyskać dwa lata młodości – odezwał się hrabia de Haga – należałoby chyba wypić całą rzekę.

Roześmieli się wszyscy.

– A jednak mała buteleczka, może cztery razy większa niż pański flakon, wystarczyła mi, żeby powstrzymać bieg czasu przez lat dziesięć.

– Słusznie, hrabino. Trafia pani w sedno tajemniczej rzeczywistości. Człowiek, który zanadto się zestarzał, potrzebuje znacznej ilości, żeby skutek był natychmiastowy i odpowiednio silny. Ale kobieta trzydziestoletnia, jak pani, albo mężczyzna czterdziestoletni, jakim byłem, kiedy zacząłem używać eliksiru życia, ludzie w pełni sił i młodości potrzebują tylko dziesięciu kropel w każdym okresie dekadencji, żeby zachować wieczną młodość i energię.

– Co pan nazywasz okresami dekadencji? – zapytał hrabia de Haga.

– Okresy naturalne, panie hrabio. W warunkach naturalnych siły ludzkie wzrastają do trzydziestego piątego roku życia, stan ten utrzymuje się bez zmian aż do czterdziestki, potem aż do pięćdziesięciu następuje niedostrzegalny ubytek, a od tego czasu okresy skracają się i przyspieszają aż do dnia śmierci. W warunkach cywilizacji, na skutek nadużyć, zmartwień i chorób, okres wzrostu ustaje w roku trzydziestym, a od trzydziestu pięciu zaczyna się upadek. Otóż, aby przeciwstawić się upadkowi, trzeba uchwycić okres stabilizacji. Kto, jak ja, posiada ten eliksir i potrafi go użyć we właściwej chwili, pozostanie zawsze młody na tyle, ile mu to odpowiada.

– Ach, Boże! – zawołała hrabina. – Dlaczego, mogąc wybrać sobie wiek, nie wybrałeś pan lat dwudziestu?

– Dlatego, pani hrabino – rzekł z uśmiechem Cagliostro – że wolę być zdrowym i dojrzałym mężczyzną czterdziestoletnim niż niedowarzonym dwudziestoletnim młokosem.

– Niewątpliwie bowiem – mówił dalej – w latach dwudziestych jest się w laskach u kobiet trzydziestoletnich, w czterdziestych zaś panuje się nad kobietami dwudziestoletnimi oraz sześćdziesięcioletnimi mężczyznami.

– Ustępuję – odparła hrabina. – Trudno zresztą dyskutować z żywym dowodem.

– Ja, niestety – użalił się Taverney – jestem skazany, za późno się do tego zabrałem.

– Pan de Richelieu okazał się od pana przezorniejszy – odezwał się la Pérouse z naiwną otwartością marynarza – od dawna mówią, że posiada jakąś receptę.

– To kobiety rozsiały taką pogłoskę – rzekł śmiejąc się hrabia de Haga.

– Czy to powód, żeby nie wierzyć? – zapytała pani Dubarry.

Stary książę, który nie rumienił się nigdy, zaczerwienił się nagle i rzekł:

– Chcecie państwo poznać mój sekret? Po prostu: oszczędzałem się.

– Kwestionowałabym tę receptę – powiedziała hrabina – gdybym nie widziała skutków tamtej – pana de Cagliostro. A pan, panie czarowniku, uważaj, będę jeszcze zadawać wiele pytań.

– Pytaj, pani, proszę.

– Mówiłeś pan, że po raz pierwszy użyłeś eliksiru życia mając lat czterdzieści i że od tego czasu, to znaczy od oblężenia Troi... – Trochę wcześniej, pani.

– Niech będzie! Nie zmieniłeś się?

– Ale w takim razie – wtrącił się Condorcet – udowadniasz pan więcej niż było w założeniu: dajesz dowód nie tylko na zachowanie wiecznej młodości, ale na nieśmiertelność. Jeśli bowiem masz lat czterdzieści od czasów wojny trojańskiej, to znaczy, żeś nigdy nie umarł.

– Tak jest, panie markizie, przyznaję z pokorą, nie umarłem.

– Ale przecież nie jesteś pan nietykalny jak Achilles, choć i jego zabił Parys ugodziwszy strzałą w piętę.

– Nie, żałuję mocno, ale nietykalny nie jestem.

– A zatem możesz pan być zabity, umrzeć śmiercią gwałtowną?

– Niestety!

– Jakimże sposobem w ciągu tych trzech tysięcy pięciuset lat udało się panu uniknąć nieszczęśliwego wypadku?

– Miałem szczęście, ale proszę posłuchać mego rozumowania.

– Słuchamy, słuchamy! – powtórzyli obecni z wymownymi oznakami zainteresowania.

– Cóż jest podstawowym warunkiem życia? – zapytał podkreślając słowa wytwornym gestem obu rąk białych i pięknych, bogato ozdobionych pierścieniami. – Zdrowie, wszak prawda? A warunkiem zdrowia jest...

– Dieta – podpowiedział hrabia de Haga.

– Słusznie, panie hrabio, dieta. A czyż krople mojego eliksiru nie stanowią możliwie najlepszej diety?

– Któż to wie?

– No, zaraz. Ponieważ stale używałem moich kropel – a są one spełnieniem marzeń ludziach we wszystkich epokach, są tym, czego starożytni poszukiwali pod nazwą wody młodości a nowożytni jako eliksiru życia – zachowałem na stałe młodość a w konsekwencji zdrowie i życie. To chyba jasne?

– Ale przecież wszystko z czasem zużywa się, nawet najpiękniejsze ciało jak każde inne.

– Zarówno Parysa jak i Wulkana – wtrąciła hrabina. – Znałeś pan zapewne Parysa?

– Doskonale, hrabino; ładny był chłopiec, choć wiele przesady w tym, co Homer głosi a kobiety myślą. Był zresztą rudy.

– Rudy? A pfe! Okropne!

– Na nieszczęście – mówił dalej Cagliostro – Helena była innego zdania. Ale wróćmy do eliksiru. Twierdzisz więc, panie de Taverney, że wszystko się zużywa. Zgoda. Wiesz jednak, iż wszystko regeneruje się, daje się naprawić lub zastąpić, jak wolisz. Przykładem może być słynny nóż świętego Huberta – ileż to razy zmieniano w nim i trzonek, i ostrze, a nożem świętego Huberta pozostał. A wino w lochach Heidelbergu? Chociaż mnichy co roku wlewają do beczki nowy zbiór, wino jest zawsze to samo: klarowne, mocne i smakowite. Tymczasem wino, które pieczętowaliśmy w amforach z Lucjuszem Opimiusem, po stu latach, kiedy chciałem skosztować, zamieniło się w maź błotnistą niezdatną do picia. Wolę tedy naśladować przykład mnichów. Co roku wprowadzam do mego ciała nowe pierwiastki, aby regenerować stare elementy. Każdego ranka świeży i młody atom zastępuje w mojej krwi, w mojej skórze i kościach cząstki zużyte i bezużyteczne. W ten sposób umysł mój, serce i nerwy nie zaprzestały nigdy swoich funkcji, a ponieważ, żyjąc lat tyle, nabrałem doświadczenia, potrafię unikać niebezpieczeństw i wypadków. Nie wejdę nigdy do domu, który może się zawalić. Za dużo ich widziałem i na pierwszy rzut oka rozróżnię dobrze i źle zbudowany. Nie poluję z niezgrabiaszami nie umiejącymi władać bronią, a podczas bitwy nie zajmę stanowiska, które pierwszy lepszy zająłby bez wahania, ponieważ w jednej chwili obliczę sobie wszystkie linie proste i paraboliczne i będę wiedział, czy miejsce jest zagrożone. Nie mówię, że jestem nieśmiertelny, mówię tylko, że wiem, czego nikt inny nie wie, jak unikać śmierci przypadkowej. I tak, na przykład, za nic w świecie nie zostałbym tutaj we dwójkę z panem de Launay, który właśnie w tej chwili rozmyśla, że gdyby mnie zamknął do celi w Bastylii, doświadczyłby głodem mej nieśmiertelności. Nie zostałbym także z panem de Condorcet, ponieważ zamyśla w tej chwili wsypać do mej szklanki truciznę, którą nosi w pierścieniu, nie w złych zamiarach bynajmniej, lecz ot tak, przez ciekawość naukową, po prostu by się przekonać czy umrę.

Panowie wymienieni przez hrabiego Cagliostra poruszyli się niespokojnie.

– Przyznaj śmiało, panie de Launay, nie stoimy tu przed sądem, a zresztą za intencją się nie karze. No, przyznaj, myślałeś pan o tym?

– Na honor! – zawołał pan de Launay śmiejąc się i czerwieniąc. – Masz pan słuszność, hrabio, przyznaję. Niedorzeczność to była, na pewno, ale przemknęło mi to przez głowę właśnie w chwili, kiedyś mnie oskarżył.

– I ja – powiedział Condorcet – będę równie szczery jak pan de Launay. Istotnie myślałem, że gdybyś skosztował tego, co mam w pierścieniu, ani szeląga nie dałbym za pańską nieśmiertelność.

– Widzicie, panowie – powiedział spokojnie Cagliostro – że nie pomyliłem się. I tak jest ze wszystkim. Doświadczenie życiowe odsłania mi na pierwszy rzut oka przeszłość i przyszłość osób, które widzę. Co więcej, nieomylność moja sięga pod tym względem nawet zwierząt i materii nieożywionej. Siadając do karocy z postawy koni poznam, czy poniosą, z miny woźnicy – czy wywróci; siadając na statek odgadnę, czy kapitan okaże się ignorantem lub zarozumialcem i czy potrafi lub zechce należycie manewrować. Unikam wtedy woźnicy czy kapitana, opuszczam zarówno pojazd, jak i statek. Nie neguję możliwości wypadku, ale ją uszczuplam: ze stu szans usuwam dziewięćdziesiąt dziewięć, a tej setnej się wystrzegam. Tak oto służy mi moje trzy tysiące lat życia.

– A więc, kochany proroku – rzekł, śmiejąc się, la Pérouse – powinieneś wybrać się ze mną i obejrzeć okręty, na których mam świat opłynąć. Oddałbyś mi rzetelną przysługę.

Cagliostro nic nie odpowiedział.

– Panie marszałku – ciągnął wesoło słynny żeglarz – pojmuję, że pan hrabia Cagliostro nie chce opuszczać tak miłego towarzystwa, ale pozwól, że ja to uczynię. Wybacz ml pan, hrabio de Haga, wybacz, pani hrabino, ale bije siódma, a przyrzekłem królowi, że kwadrans na ósmą będę już siedział w karetce. A teraz, ponieważ hrabia Cagliostro nie ma ochoty zobaczyć moich okrętów, niechże mi powie przynajmniej, co mnie czeka w drodze do Brestu. Co dalej, do bieguna, zrzekam się, to moja sprawa, ale, dalibóg, z Wersalu do Brestu – winien mi radę.

Cagliostro spojrzał na niego z takim smutkiem, że zastanowiło to obecnych. Żeglarz jednak niczego nie zauważył. Pożegnał się z biesiadnikami, służba podała mu ciężką futrzaną opończę, a pani Dubarry wsunęła mu do kieszeni trochę kordiałów, o których sam podróżnik zwykle nie pomyśli, a które tak mu są miłe w ciągu długich nocy wśród lodów, bo przypominają nieobecnych przyjaciół.

Nie tracąc humoru la Pérouse skłonił się z szacunkiem hrabiemu de Haga i wyciągnął dłoń do starego marszałka.

– Żegnaj, drogi la Pérouse – powiedział ten ostatni.

– Ależ nie, mości książę, do widzenia – odpowiedział la Pérouse. – Mogłoby się zdawać, że odjeżdżam na wieki. Podróż dokoła świata – to cztery, najwyżej pięć lat nieobecności. Możemy sobie powiedzieć: do widzenia.

– Cztery lub pięć lat! W moim wieku? – zawołał marszałek. – Żegnaj, powiadam.

– Zapytajmy wieszcza – powiedział ze śmiechem la Pérouse. – Przepowie ci ze dwadzieścia lat jeszcze. Nieprawdaż, panie Cagliostro? O, hrabio, że też nie powiedziałeś mi wcześniej o swoich boskich kroplach, za wszelką cenę załadowałbym całą bekę na pokład „Astrolaby”. Tak się nazywa mój statek. Pozwól, pani, że jeszcze raz ucałuję tę śliczną rączkę, piękniejszej na pewno nie zobaczę aż do powrotu Do widzenia.

I wyszedł.

Cagliostro zachowywał złowieszcze milczenie. Wzrok wszystkich jakby przemożną siłą ściągnięty spoczął na jego twarzy; widniał na niej wstrząsający wyraz pytyjskiego natchnienia. Przez kilka chwil trwała dziwna cisza.

– Czemu nie odpowiedziałeś mu pan? – odezwał się wreszcie hrabia de Haga.

Cagliostro drgnął, jakby pytanie wytrąciło go z zadumy.

– Bo musiałbym albo skłamać, albo powiedzieć rzecz nieludzką. Musiałbym powiedzieć: książę Richelieu ma racją mówiąc panu „żegnaj”.

– Co pan, u diabła, wygadujesz? – zawołał, blednąc, książę.

– Och, zapewniam, panie marszałku – odparł żywo Cagliostro – ta smutna przepowiednia nie pana dotyczy.

– Jak to? – zawołała pani Dubarry. – Więc biedny la Pérouse, który całował mnie w rękę...

– Nie tylko jej więcej nie ucałuje, ale już nigdy nie ujrzy tych, których przed chwilą pożegnał – odrzekł Cagliostro wpatrując się pilnie w szklankę z wodą, w której, krzyżując się z cieniami otaczających przedmiotów, igrały opalizujące blaski światła.

Napięcie wzrastało z każdą minutą. Z postawy obecnych widać było, że słuchają przemówienia Cagliostra jak przepowiedni antycznej.

Pan de Favras wstał i podszedł na palcach ku drzwiom zobaczyć, czy w przedpokojach nie podsłuchuje który z lokai. Zastał jednak tylko starego intendenta, który – surowy jak szyldwach na warcie – strzegł dostępu do sali jadalnej w uroczystej godzinie wetów. Dom marszałka prowadzony byt bez zarzutu.

– W takim razie – na znak pana de Favras, że są zupełnie sami, hrabina podniosła głos – w takim razie, powiedz nam, panie, co czeka biednego la Pérouse.

Cagliostro potrząsnął głową.

– Mów, mów, prosimy – nalegali mężczyźni.

– Dobrze. Pan de la Pérouse, jak sam oświadczył, wykrusza na opłynięcie świata z zamiarem kontynuowania podróży Cooka, biednego Cooka, którego, jak wiadomo, zamordowano na wyspach Sandwich. Przedsięwzięciu temu wszystko rokuje powodzenie. La Pérouse to dzielny żeglarz, a król Ludwik XVI sam mu nakreślił marszrutę.

– No tak – przerwał hrabia de Haga – król Francji jest biegłym geografem. Prawda, panie de Condorcet?

– Zanadto jak na potrzeby monarsze. Lepiej, by królowie mniej znali się sami, a więcej słuchali ludzi znających się dogłębnie.

– Dobra to nauczka, panie markizie. Condorcet zmieszał się.

– Ach nie, panie hrabio, to tylko prosta refleksja, ogólnik filozoficzny.

– A więc la Pérouse wyrusza? – powiedziała hrabina pragnąc zwrócić rozmowę na tor właściwy.

– Tak, wyrusza – odpowiedział Cagliostro. – Nie zaraz. Zmarnuje wiele czasu w Brest.

– To źle. Teraz najlepsza pora na odpłynięcie, a nawet już trochę późno – wtrącił Condorcet.

– Och, nie żałujmy mu tych paru miesięcy. Żyje przynajmniej w tym czasie, żyje nadzieją.

– Co potem?

– Potem? Płynie, ląduje, znów płynie. Rok, dwa lata szczęśliwej żeglugi. Przysyła o sobie wieści...

Cagliostro wpatrywał się w szklankę wyraźnie przejęty.

– Dalej, dalej!

– Mijają lata. Wielki ocean, posępne niebo, burza, niegościnne wybrzeża, ognie... O, la Pérouse, strzeż się wysp nieznanych!

Umilkł.

– Ale dlaczego by nie ostrzec go? – krzyknął hrabia de Haga, poddając się, jak inni, wpływom tego dziwnego człowieka targającego dowolnie wszystkie serca.

– Tak, tak – mówiła pani Dubarry – dlaczego nie posłać, nie zawrócić go? Życie takiego człowieka warte jest przecież drogi gońca, panie marszałku.

Richelieu sięgnął po dzwonek, ale Cagliostro wyciągnął rękę i marszałek padł z powrotem na fotel.

– Niestety – powiedział Cagliostro – przestrogi nie pomogą, nic nie odwróci przeznaczenia. Pan de la Pérouse śmiałby się z moich słów, jak kiedyś synowie Priama z przepowiedni Kassandry. Ale uwaga! Już i pan śmiejesz się, panie hrabio, i śmiech udziela się reszcie towarzystwa. Proszę, nie krępujcie się, panowie, nigdy nie miałem wierzących słuchaczy.

– Ależ my wierzymy! – zawołali razem Dubarry i Richelieu.

– Ja wierzę – mruknął Taverney.

– Ja również – dodał uprzejmie hrabia de Haga.

– O tak – podjął Cagliostro – wierzycie, wierzycie, bo chodzi o la Pérouse’a, gdyby jednak mowa była o was...

– Powiem – rzekł hrabia de Haga – co by mi kazało wierzyć. Gdybyś pan oznajmił: „Strzeż się wysp nieznanych”, la Pérouse miałby się na baczności. A to już szansa.

– Zaręczam, że nie, panie hrabio, a gdyby nawet uwierzył, byłoby jeszcze gorzej. W obliczu wysp nieznanych, czując zbliżającą się śmierć, wiedząc, że jej nie uniknie, cierpiałby stokroć więcej. Nadzieja to ostatnia pociecha skazanych. Życie gaśnie, a człowiek jeszcze się łudzi.

– To prawda – potwierdzili niektórzy.

– Niech mówią, co chcą – sprzeciwił się hrabia de Haga – gdyby ktoś taki, jak pan, powiedział mi: strzeż się tego człowieka lub tej rzeczy – przyjąłbym przestrogę i podziękował doradcy.

Cagliostro ze smutnym uśmiechem potrząsnął łagodnie głową.

– Naprawdę, będę wdzięczny, jeśli mnie ostrzeżesz.

– Nie, panie hrabio, nie.

– Proszę pana o to.

– Nie mogę – wyszeptał Cagliostro odwracając głowę.

– Strzeż się pan, znowu zostanę niedowiarkiem.

– Lepsza niewiara niż udręka.

– Panie Cagliostro – powiedział hrabia poważnie – zapominasz o jednej rzeczy.

– O czym? – zapytał z szacunkiem prorok.

– O tym, że niektórzy ludzie mogą bez szkody nic nie wiedzieć o swoim przeznaczeniu, są jednak i tacy, którzy powinni znać swoją przyszłość, bo los ich dotyczy nie tylko ich samych, ale milionów.

– Proszę tedy o rozkaz – rzekł Cagliostro – inaczej nie powiem nic.

– Co to ma znaczyć?

– Niech Wasza Królewska Mość wyda rozkaz – powiedział zniżonym głosem Cagliostro – a będę posłuszny.

– Rozkazuję panu odsłonić mi moją przyszłość, panie de Cagliostro – odpowiedział król z majestatyczną uprzejmością.

Na te słowa pan de Richelieu powstał i składając niski ukłon powiedział:

– Dziękuję za honor, jaki Król Szwecji domowi mojemu uczynić raczył. Zechciej, Najjaśniejszy Panie, zająć pierwsze miejsce, od tej chwili tobie tylko ono przystoi.

– Zostańmy, panie marszałku, zostańmy na swoich miejscach i słuchajmy pilnie tego, co powie nam hrabia Cagliostro.

– Monarchom nie mówi się prawdy, Sire.

– Ba, nie jestem przecież w swoim królestwie. Proszę zająć miejsce, książę. Słucham pana, panie de Cagliostro.

Cagliostro spojrzał na szklankę. Pod jego wytężonym spojrzeniem woda poczęła się burzyć; ku górze, jak w winie szampańskim, pobiegły kuleczki.

– Najjaśniejszy Panie, powiedz, co chcesz wiedzieć, jestem gotów.

– Powiedz, proszę, jaką umrę śmiercią?

– Od postrzału, Najjaśniejszy Panie. Czoło Gustawa rozpromieniło się.

– Aha! – rzekł. – W bitwie, śmiercią żołnierza. Dzięki, panie de Cagliostro, stokrotne dzięki. Tak, ja przewiduję bitwy, a Gustaw Adolf i Karol XII pokazali mi, jak umierają królowie Szwecji.

Cagliostro zwiesił głowę i milczał.

– Więc nie w bitwie. Może w czasie rokoszu?

– Nie, Sire. Na balu.

Król zamyślił się. Cagliostro, który przemawiał stojąc, usiadł i ukrył twarz w dłoniach. Zebrani, otaczający sprawcą i przedmiot przepowiedni, pobledli.

Pan de Condorcet podniósł do oczu szklankę, z której wróżbita odczytał złowrogą przepowiednię, i z uwagą badał jej tajemniczą zawartość. W podwójnym, stałym i ciekłym krysztale szukał rozwiązania zagadki, która dla chłodnego umysłu badacza sprowadzała się do dociekań czysto fizykalnych. Widocznie jednak rozwiązania nie znalazł, bo postawił szklankę i zwrócił się do Cagliostra.

– A więc i ja poproszę naszego znakomitego proroka, żeby zapytał magiczne zwierciadło. Na nieszczęście nie jestem możnym panem, nie mogę rozkazywać, a moje nędzne życie nie przynależy do milionów poddanych.

– Pan – rzekł hrabia de Haga – możesz rozkazywać w imieniu nauki. Życie twoje obchodzi nie tylko jeden naród, ale całą ludzkość.

– Dziękuję panu hrabiemu, ale może pan de Cagliostro będzie innego zdania.

Cagliostro podniósł głowę jak rumak spięty ostrogą.

– Owszem, panie markizie – rzekł wpadając w podniecenie nerwowe, które w starożytności przypisano by nawiedzeniu przez bogów – owszem, jesteś wielkim panem w królestwie wiedzy. Spojrzyj mi w oczy, czy na serio pragniesz pan, żebym ci wróżył?

– Na honor, panie hrabio, jak najbardziej serio – odrzekł Condorcet.

– Dobrze, markizie – powiedział głucho Cagliostro opuszczając powieki. – Umrzesz od trucizny, którą nosisz w pierścieniu. Umrzesz...

– A jeśli ją wyrzucę? – przerwał Condorcet. – Nic łatwiejszego przecież.

– Wyrzuć ją zatem.

– Na miłość boską, markizie! – zawołała pani Dubarry. – Wyrzuć tę obrzydliwą truciznę, wyrzuć choćby na złość temu nieznośnemu prorokowi, który nas gnębi swoimi przepowiedniami Bo jeśli ją przecież wyrzucisz, nie otrujesz się nią na pewno, a skoro pan de Cagliostro utrzymuje, że właśnie od niej masz zginąć, to pan de Cagliostro, rad nierad, skłamie.

– Pani hrabina ma racją – odezwał się hrabia de Haga.

– Brawo, hrabino! – rzekł Richelieu. – No, dalej, markizie, wyrzucaj truciznę. Teraz, gdy wiem, że śmierć nosisz na paku, drżeć będę, ilekroć trącimy się; pierścionek może otworzyć się przypadkiem... ech... ech...

– To na nic – powiedział spokojnie Cagliostro. – Pan de Condorcet nie wyrzuci jej.

– Istotnie – rzekł markiz – nie wyrzucę jej. Nie dlatego, że chciałbym dopomóc przeznaczeniu; jest to trucizna jedyna w swoim rodzaju. Trafem tylko udało się Cabanisowi zamienić tę substancję w ciało stałe, przypadek może się nie powtórzyć. Nie, nie wyrzucę jej; tryumfuj sobie, panie de Cagliostro.

– Przeznaczenie – odpowiedział zagadnięty – zawsze znajdzie swoich wiernych wykonawców.

– A więc umrę otruty – rzekł markiz. – Niech i tak będzie. Taka rzecz nie każdemu się zdarza. To przecież piękna śmierć: trochę trucizny na koniec języka i zostaję unicestwiony. To już nie śmierć, to minus życie – jak mówimy w algebrze.

– To już mnie nie obchodzi – rzekł zimno Cagliostro dając znak, że nie życzy sobie dalszej rozmowy na ten temat.

– Mości panie! – odezwał się wówczas markiz de Favras przechylając się nad stołem jakby chciał przybliżyć się do Cagliostra. – Oto mamy rozbicie okrętu, postrzał i otrucie, aż ślinka mi idzie; czy nie zechciałby pan i mnie także przepowiedzieć jakiegoś zgoniku w tym samym rodzaju?

– O, panie markizie! – odparł Cagliostro dotknięty szyderstwem. – Pan naprawdę niepotrzebnie zazdrościsz, bo, na moje słowo szlacheckie, czeka cię coś lepszego.

– Lepszego? – zawołał śmiejąc się pan de Favras. – Uważaj pan, za wiele obiecujesz; cóż znajdziesz lepszego nad morze, ogień i truciznę.

– Pozostaje jeszcze stryczek, panie markizie – odparł uprzejmie Cagliostro.

– Stryczek... a to co znaczy?

– To znaczy, że będziesz powieszony – odpowiedział Cagliostro z jakąś wieszczą wściekłością, której już nie mógł powściągnąć.

– Powieszony? – powtórzyli obecni. – O, do diabła!

– Zapominasz pan, żem szlachcic – rzekł ozięble de Favras – a jeśli przypadkiem myślisz o samobójstwie, uprzedzam, że zanadto się szanuję, by wybierać ten rodzaj śmierci.

– Nie mówiłem o samobójstwie.

– A zatem o egzekucji. Pan jesteś cudzoziemcem i dlatego wybaczam ci nieświadomość. We Francji szlachtę karze się, mieczem.

– Rzecz tę z katem sobie ułożycie, mości panie – rzekł Cagliostro dobijając przeciwnika brutalną odpowiedzią.

Nastała chwila kłopotliwego milczenia.

– Wiecie państwo, zaczynam drżeć – odezwał się pan de Launay. – Moi poprzednicy trafili tak nieszczęśliwie, że źle sobie wróżę, jeśli zajrzę do tego samego worka.

– Okazujesz pan więcej od innych rozsądku, skoro nie chcesz znać przyszłości. Masz słuszność: złe czy dobre – szanujmy wyroki boskie.

– O, panie de Launay – powiedziała hrabina – spodziewam się, że będziesz miał tyle odwagi, co i tamci panowie.

– I ja tak mniemam, pani – rzekł, kłaniając się, gubernator.

Potem zwracając się do Cagliostra:

– Zaklinam cię, panie, racz i mnie uszczęśliwić horoskopem.

– To bardzo łatwe – rzekł Cagliostro. – Cięcie toporem w głowę i po wszystkim.

W sali rozległ się okrzyk zgrozy. Richelieu i Taverney błagali Cagliostra, by przestał, ale ciekawość kobieca przemogła.

– Doprawdy, słuchając cię, hrabio, można by przypuszczać – powiedziała pani Dubarry – że cały świat skończy gwałtowną śmiercią. Jest tu nas osiem osób, a z tych już pięć skazałeś.

– Ależ pojmuje pani, że to umyślne żarty i że śmiejemy się z tego – rzekł pan de Favras usiłując rzeczywiście roześmiać się.

– Oczywiście, że się śmiejemy – powiedział hrabia de Haga – czy to fałsz, czy prawda.

– Och, i ja śmiałabym się, nie chcąc uwłaczać towarzystwu. Na nieszczęście jestem tylko kobietą i nie dostąpię nawet zaszczytu tak straszliwego zakończenia. Kobieta umiera zazwyczaj we własnym łóżku. Jednakże śmierć moja – starej, smutnej i zapomnianej kobiety – będzie chyba najgorsza ze wszystkich. Czy nie tak, panie de Cagliostro?

Nie tylko słowami, ale postawą dawała do zrozumienia, że pragnie słów otuchy, lecz kiedy Cagliostro nie kwapił się, uległa ciekawości silniejszej od niepokoju.

– No, odpowiedz mi, panie de Cagliostro – rzekła wreszcie z wahaniem.

– Jakże mam odpowiadać, kiedy o nic, pani, nie pytasz?

– Niech będzie – zawołała – zaryzykuję. Powiedz mi pan, jaka śmierć czeka Joannę de Vaubernier, hrabinę Dubarry.

– Na szafocie, hrabino – odpowiedział złowieszczy prorok.

– To żarty, prawda? – wyjąkała hrabina błagalnie. – Przecież, żeby pójść na szafot, trzeba kogoś zabić, zamordować, popełnić jakąś zbrodnię, a ja chyba nie uczynię nic takiego. A więc, żartujesz pan?

– Tak, tak. To żarty – powiedział Cagliostro – podobnie jak wszystko, co mówiłem.

Hrabina zaniosła się nienaturalnym śmiechem.

– No, panie de Favras – zawołała – zamówmy sobie pogrzebowe karety!

– Dla pani hrabiny to zbyteczne – oznajmił Cagliostro.

– A to znowu dlaczego?

– Bo na szafot zawiozą panią na wózku.

– Fe, zgroza! – krzyknęła pani Dubarry. – Przebrzydły z pana człowiek! Marszałku, na drugi raz weselszych dobierał sobie biesiadników, bo inaczej noga moja więcej tu nie stanie.

– Wybacz mi, pani, jak i wszyscy, sama tego chciałaś.

– Ale przynajmniej zostawisz mi czas na wyspowiadanie się?

– Zbyt wielki to byłby kłopot, hrabino – odpowiedział Cagliostro.

– Jak to?

– Ostatnim, który wstąpi na szafot w towarzystwie spowiednika, będzie...

– Kto taki? – zapytali wszyscy.

– Będzie król Francji.

Ostatnie słowa wypowiedział Cagliostro głuchym i grobowym głosem, który jak powiew śmierci zmroził wszystkich obecnych. Wśród ogólnego milczenia Cagliostro podniósł do ust szklankę z wodą, z której wyczytał swe krwawe przepowiednie, ale zaledwie umoczył wargi, odstawił ją z widoczną odrazą, jakby to był kielich goryczy. W tej chwili wzrok jego zatrzymał się na postaci pana de Taverney.

– Och! – zawołał baron. – Nie mów mi pan, co się ze mną stanie, ja się o nic nie pytam.

– To ja zapytam zamiast niego – odezwał się Richelieu.

– Możesz być spokojny, panie marszałku, jesteś jedynym, który umrze na swoim łóżku.

– Proszę na kawę, panowie – powiedział marszałek zachwycony przepowiednią. – Na kawę!

Wszyscy wstali, ale zanim przeszli do salonu, hrabia de Haga, zbliżając się do Cagliostra, rzekł:

– Nie myślę unikać przeznaczenia, ale powiedz mi pan, czego powinienem się wystrzegać.

– Zarękawka, Sire – odrzekł Cagliostro.

– A ja? – zapytał Condorcet.

– Omletu.

– Dobrze, wyrzekam się jaj. I udał się w ślad za hrabią.

– A mnie co grozi? – rzekł Favras.

– List.

– Dobrze, dziękuję.

– A ranie? – zapytał de Launay.

– Zdobycie Bastylii.

– No, jestem uspokojony. I oddalił się śmiejąc.

– Na mnie kolej, panie – powiedziała zmieszana hrabina.

– Ty, piękna pani, strzeż się Placu Ludwika XV.

– Niestety – powiedziała hrabina – już raz tam kiedyś zbłądziłam. Gaikiem wtedy straciłam głowę.

– Otóż raz jeszcze stracisz tam głowę, hrabino, ale nie odnajdziesz jej więcej.

Pani Dubarry z krzykiem uciekła do salonu. Cagliostro chciał iść za innymi.

– Chwileczkę – odezwał się Richelieu – tylko Taverneyowi i mnie nic jeszcze nie powiedziałeś, drogi czarowniku.

– Baron prosił, bym milczał, a książę o nic nie pytał.

– Och, ja jeszcze raz proszę – krzyknął Taverney składając ręce.

– Lecz na dowód swego geniuszu, czy nie mógłbyś wyjawić nam tajemnicy, którą znamy tylko my dwaj?

– Jakiej? – zapytał Cagliostro z uśmiechem.

– Powiedz, na przykład, czego ten zuch Taverney szuka w Wersalu zamiast siedzieć spokojnie w swoich pięknych dobrach Maison – Rouge, które król przed trzema laty dla niego wykupił.

– Nic prostszego – odpowiedział Cagliostro. – Dziesięć lat temu baron zamierzał zaofiarować swą córkę, pannę Andreę, królowi Ludwikowi XV, ale mu się nie udało.

– Hm, hm! – chrząknął Taverney.

– Dzisiaj zaś chce oddać swego syna, Filipa de Taverney, królowej Marii Antoninie. Zapytaj pan, czy kłamią.

– Na honor – rzekł Taverney wstrząsając się – ten człowiek musi być czarownikiem, niech mnie diabli porwą.

– Nie tak ostro o diabłach, stary druhu – parsknął marszałek.

– Straszne! Straszne! – mruknął Taverney i odwrócił się do Cagliostra chcąc jeszcze raz poprosić o dyskrecję. Ten jednak znikł bez śladu.

– Taverney, chodźmy do salonu – powiedział marszałek – bo wypiją kawę bez nas, albo, co gorsza, będzie zupełnie zimna.

Ale w salonie było pusto, nikt nie miał odwagi spotkać się twarzą w twarz ze straszliwym wróżbitą.

Świece płonęły w kandelabrach, kawa parowała w dzbanku, w kominku trzeszczał ogień. Na próżno.

– Na honor, stary towarzyszu. Widzę, że sami będziemy pić kawę... O, do diabła, a gdzież ten się podział?

Richelieu rozejrzał się dokoła, ale mały staruszek ulotnił się także.

– Wszystko jedno – rzekł marszałek, chichocząc złośliwie jak Voltaire i zacierając wyschłe, białe dłonie obficie upierścienione – tylko ja jeden umrę w łóżku. He, he, panie hrabio de Cagliostro, nie jestem bynajmniej niedowiarkiem. We własnym łóżku i jak można najpóźniej, co? Hola! Pokojowiec! Moje krople!

Zjawił się kamerdyner z flakonem w ręku i wraz z marszałkiem przeszli do sypialni.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.