Notre Dame. Serce Paryża, dusza Francji - ebook

PROLOG

Z nocy pożaru pamiętam kalejdoskop obrazów, natłok emocji, pędzących szybko jedna za drugą. Jasnożółte słupy dymu wznoszącego się do nieba, które spostrzegłam przez okno w kuchni, potem bieg w dół po schodach na quai de la Tournelle, potem stoję naprzeciwko południowej rozety Notre Dame, a czerwonopomarańczowe języki ognia strzelają ponad dach. Ogłuszające milczenie tłumu, osłupienie w ludzkich oczach, przerażające piękno tamtej chwili, łzy jak perły spływające po policzkach, usta układające się w bezgłośną modlitwę. Precyzyjne, pełne skupienia działanie strażaków, jakby nagle ktoś przeobraził ich w chirurgów polowych, węże pożarnicze na każdym rogu jak ogromne gady, iglica tuż przed zawaleniem się, płonąca jak pochodnia, różowe średniowieczne kamienie na tle ciemnego błękitu nieba, potem czarny dym wzbijający się z północnej wieży i ta nieznośna świadomość, przerażająca myśl: Maria Panna może zniknąć.

Potrzebujemy pewnych stałych, gdyż tworzą ramy naszego istnienia, są niczym przydrożne znaki, bez których nie umiemy odnaleźć się w życiu, cóż dopiero mówić o przetrwaniu w próbach i przeciwnościach. Przez osiemset pięćdziesiąt lat Notre Dame była właśnie czymś takim. Jeśli nawet ktoś z nas o tym zapomniał, to owej nocy 15 kwietnia 2019 roku doznał wstrząsającego odświeżenia pamięci. Skoro Notre Dame może na naszych oczach zmienić się w gruzy, podobny los może spotkać inne rzeczy, które uważamy za pewnik – demokrację, pokój, poczucie więzi międzyludzkiej. Dyrektorzy paryskich szkół podstawowych, którzy nazajutrz rano wezwali na pomoc psychologów, doskonale to rozumieli. Wiele dzieci przyniosło z sobą plastikowe woreczki z kawałkami nadpalonego drewna, pozbieranymi z balkonów i trotuarów. Rodzice powiedzieli im, że te kawałki pamiętają czasy wypraw krzyżowych i że trzeba pokrzepiać się myślą, iż nie stało się nic takiego, czego by nie można naprawić. Pocieszanie dzieci okazało się łatwiejszym zadaniem niż pocieszanie samego siebie.

Tamtego wieczoru, gdy pierwsze obrazy tragedii zaczęły zalewać media społecznościowe i ekrany telewizorów, z każdego zakątka świata wezbrana fala ludzkich emocji w mgnieniu oka ruszyła ku paryskiej wysepce Île de la Cité, kolebce Francji. Jako paryżanie czuliśmy – nie po raz pierwszy – jedność z całym światem, złączeni w harmonii bólu.

Dlaczego wszyscy przeżywaliśmy taką traumę?

Notre Dame zawsze była czymś dużo więcej niż tylko katedrą, miejscem kultu religijnego katolików i pięknym dziełem sztuki, którego witraże pamiętają XIII wiek. To również jedno z najwspanialszych osiągnięć architektonicznych ludzkości, oblicze cywilizacji i dusza narodu. Święta i świecka zarazem, gotycka i rewolucyjna, średniowieczna i romantyczna, zawsze oferowała miejsce wspólnoty i schronienie każdemu, niezależnie od tego, czy wierzył, czy nie, chrześcijaninowi i niechrześcijaninowi.

Victor Hugo i jego garbus przeistoczyli Notre Dame w słynną na cały świat heroinę i ocalili ją przed ponurym zapomnieniem, w jakie popadła przed dwustu laty. Podniosła się znów w swej neogotyckiej świetności w latach sześćdziesiątych XIX wieku dzięki architektowi Eugène’owi Viollet-le-Ducowi, znawcy sztuki średniowiecznej. To on na nowo wymyślił Notre Dame i obdarzył ją iglicą, wyglądającą tak, jakby była tam od samego początku.

Dzięki nowym formom sztuki – fotografii i filmowi – Notre Dame stała się uniwersalną ikoną, postacią z krwi i kości w świadomości zbiorowej świata, wraz z Quasimodem, Esmeraldą i gargulcami zdobiącymi jej fasadę, odrażającymi, lecz jednocześnie rozbrajającymi. I tak oto miłość do Notre Dame, tej żywej istoty będącej gotycką katedrą, przechodziła z pokolenia na pokolenie.

Jej hipnotyzujące piękno sprawiło zarazem, że myśl o tym, iż mogłaby nie istnieć, nie mieściła się w głowie. Urok Notre Dame, budowanej i przebudowywanej przez dziesięć stuleci w nieustającym postępie dążenia do doskonałości, jest zarówno jedyny w swoim rodzaju, jak i wielowymiarowy. Każdy ma swój ulubiony widok na tę katedrę. Dla niektórych to perspektywa z pont de l’Archevêché, gdy idziemy z Lewego Brzegu1 w kierunku ogrodu tonącego w cieniach jej szybujących łuków oporowych, lub kawałeczek dalej w kierunku wschodnim, pośrodku pont de la Tournelle, kiedy katedra piętrzy się majestatycznie niczym dziób okrętu o nazwie „France”. Dla innych będzie to widok z quai d’Orléans na bliźniaczej paryskiej wysepce Île Saint-Louis, kiedy to nieoczekiwanie Notre Dame wyłania się zza krzywizny tonącego w zieleni brzegu, a może bezpośredni widok z dziedzińca przed kościołem1, kwadratowego placu rozciągającego się przed głównym wejściem do katedry, skąd zachodnia rozeta i bliźniacze wieże prezentują się w całej swojej chwale. Jeszcze dla kogo innego może to być widok z quai Montebello, sprzed księgarni Shakespeare & Company.

1 Rive gauche (przyp. tłum.).

Pablo Picasso lubił widok z ogrodu na tyłach katedry. 15 maja 1945 roku ten amator walk byków spytał fotografa Brassaïa: „Czy fotografował pan kiedy Notre Dame od tyłu? Ja też byłem tą iglicą zaskoczony. Ale nie uważam jej za coś niestosownego. Odwrotnie. To jakby banderilla wbita w morillo katedry…”2.

Mój ulubiony widok roztacza się z narożnika rue de la Bûcherie i rue de l’Hôtel Colbert, poniżej quai de Montebello, u stóp trzech średniowiecznych stopni, tuż obok budynku, gdzie w październiku 1948 roku Simone de Beauvoir wynajęła pokoik na poddaszu z widokiem na iglicę. Z poziomu ulicy ta wąska perspektywa na Notre Dame trzyma nas w niepewności i rodzi pragnienie ujrzenia więcej, nieodparcie pociągając nas ku niej.

Piękno Notre Dame jest tego rodzaju, że nie można go uznać za coś oczywistego, jest jak wciąż na nowo czyniony cud, który oszałamia, ilekroć spotykamy się z nim wzrokiem. Sekret jej urody tkwi w imponującym połączeniu wrażenia zażyłości z arystokratycznością, tego, co bliskie, z tym, co wzniosłe. Jak to możliwe, aby jakiś gmach mógł się zdawać tak swojski i porywający zarazem?

Zagłębić się w przeszłość Notre Dame to zanurzyć się w duszę Francji, dzieje pełne chwały, męki i sprzeczności. W ciągu minionych ośmiuset pięćdziesięciu lat Notre Dame oglądała to, co we Francji najlepsze, i to, co w niej najgorsze. 15 kwietnia 2019 roku nieomal dokonała żywota wskutek ludzkiej nieuwagi, a w obliczu śmierci ocalała jedynie dzięki odwadze tych, którzy byli gotowi poświęcić dla niej życie.

Książka Notre Dame – serce Paryża, dusza Francji składa hołd Maurice’owi de Sully, chłopskiemu synowi, który został biskupem Paryża i u schyłku XII wieku nadzorował pierwszy etap budowy katedry; przedstawia też postać Henryka IV, który uświadomiwszy sobie, że nie może królować wbrew Paryżowi, przeszedł na katolicyzm, uznał rangę Notre Dame i pogodził kraj, głęboko rozdarty trzydziestoletnią wojną między protestantami a katolikami. Jego syn Ludwik XIII powierzył swoją koronę i losy Francji Najświętszej Pannie Marii z Notre Dame, a z kolei jego potomek Ludwik XIV – Król Słońce – wypełnił ojcowski ślub.

W roku 1789 i przez cały okres terroru Robespierre’a tutejszy organista, nie w ciemię bity, zamiast hymnów religijnych grywał pieśni rewolucyjne i Marsyliankę, a pewien równie zuchwały kanonik postanowił ocalić posągi Króla Słońce i jego ojca, pozostawiając Najświętszą Panienkę na łasce bezwzględnych ateistów i nieugiętych republikanów. Słusznie postąpił – poważyli się jedynie na zdjęcie jej złotej korony. Dwudziestu ośmiu monarchów w górnej galerii fasady nie miało tyle szczęścia – każdy stracił głowę. Napoleon odrestaurował Notre Dame, którą w dobie rewolucji zdążono już przemianować na świątynię rozumu, i przywrócił ją pierwotnej wierze. Dzięki decyzji, że w 1804 roku właśnie tam odbędzie się jego koronacja, ustawił katedrę w centrum francuskiego życia publicznego i politycznego, torując drogę Victorowi Hugo i jego garbusowi.

Powieść Hugo, napisana w trakcie burzliwych dni rewolucji lipcowej 1830 roku, idealnie oddaje poczucie wspólnoty łączące zbuntowany lud Paryża, kalekiego dzwonnika Quasimoda i piękną Cygankę Esmeraldę pod czujnym okiem archidiakona Frolla. Sukces powieści, której wydanie wzbogacono silnie działającymi na wyobraźnię ilustracjami, był tak ogromny, że nagle cały kraj znów docenił średniowieczne dziedzictwo Notre Dame i poczuł potrzebę zaopiekowania się jej marniejącymi zabytkami.

Wkrótce po publikacji powieści stworzono we Francji komisję ochrony zabytków, a po pewnym czasie państwo zwerbowało nowe pokolenie architektów – zarówno artystów, jak i uczonych – którzy mieli tchnąć nowe życie w dawną świetność prastarych kamieni.

Viollet-le-Duc przez dwadzieścia dwa lata pieczołowicie przywracał Notre Dame jej neogotycką chwałę. Kilka lat po ukończeniu budowy iglicy baron Haussmann dokonał szeroko zakrojonej przebudowy Paryża i Île de la Cité. Wyburzając średniowieczne domostwa i okoliczne wąskie zaułki, przydał katedrze majestatu. Dziś wznosi się ona samotnie na samym skraju wyspy, widoczna z odległości wielu kilometrów.

W noc pożaru wielu paryżan przypomniało sobie o 26 sierpnia 1944 roku, kiedy to po przemarszu przez Pola Elizejskie, przy wiwatach dwóch milionów rodaków, generał de Gaulle zatrzymał się przed Notre Dame, by uczestniczyć w Te Deum – specjalnie odprawionym nabożeństwie ze wspaniałą muzyką, dziękczynieniu złożonym po czasach zagrożenia. Gdy wszedł do zatłoczonej katedry, na górnej galerii rozległy się strzały. Snajperzy celowali we francuskiego przywódcę, lecz de Gaulle szedł dalej, z podniesioną głową, wzdłuż nawy w stronę prezbiterium. Tłum rzucił się na posadzkę, lecz widząc generała tak spokojnego i zupełnie niewzruszonego, wszyscy powoli powrócili na swoje miejsca w ławach. Magnificat skrócono, de Gaulle zaś wyszedł tak samo, jak wszedł – prosty jak struna.

Jak podszedłby de Gaulle do batalii o odbudowę Notre Dame? Zgliszcza jeszcze się tliły, a francuska opinia publiczna już zdawała się podzielona na dwie grupy – tych, którzy życzyli sobie widzieć ją taką, jaka była wcześniej, i tych, którzy chcieliby tchnąć w nią szczyptę geniuszu XXI wieku. Czy będzie to bitwa między zachowawczymi a zuchwałymi, czy raczej między roztropnymi a nierozsądnymi? Nawet francuski premier Édouard Philippe już w dwa dni po pożarze nie potrafił się oprzeć rozpisaniu międzynarodowego konkursu na projekt odbudowy iglicy. Sam prezydent Macron zapowiedział odbudowę katedry „jeszcze piękniejszej, niż była” w ciągu zaledwie pięciu lat. Ich słowa dały impuls do nieprawdopodobnej wprost fali pomysłów w mediach społecznościowych, wśród których znalazły się: kryształowa iglica, ogród i basen na dachu, gigantyczna złota pochodnia oraz szklana kopuła. Architekci, desperacko zabiegając o popularność, z entuzjazmem przyjęli ogłoszenie międzynarodowego konkursu i zaczęli nagłaśniać swoje fantastyczne wizje Notre Dame. Otwarła się puszka Pandory.

Co takiego tkwi w tym francuskim dążeniu do radykalizmu, przebudowywania, reformowania i oszałamiania świata? Czy naprawdę wierzymy w to, że geniusz naszego XXI wieku może się równać z geniuszem średniowiecznych budowniczych Notre Dame? Dlaczego choć raz na odmianę nie zachować katedry w jej dawnym kształcie i nie przywrócić jej do takiego stanu, w jakim pozostawił ją Viollet-le-Duc w 1865 roku? Będziemy przecież jeszcze mieć możliwość przekształcania jej najbliższego otoczenia i obmyślania sposobów dotarcia do niej dla tych czternastu milionów gości rocznie. Jak dotąd były one w najlepszym razie chaotyczne. Może się nawet pojawić szansa na stworzenie od dawna upragnionego i bardzo potrzebnego muzeum na placu przed katedrą, w Hôtel-Dieu, średniowiecznym szpitalu, dziś częściowo opustoszałym.

Batalia o odbudowę Notre Dame właśnie się zaczęła i zanosi się na to, że będzie zaciekła. Trzy najbogatsze rody Francji – Pinaultowie, Arnaultowie oraz Bettencourtowie – które w chwili, gdy ogień trawił dach, zapowiedziały przekazanie pięciuset milionów euro na odbudowę katedry, musiały się tłumaczyć ze swoich zamiarów. Czy nie interesowały ich raczej ulgi podatkowe, jakie zwykle wiążą się z takimi darowiznami, a nie los samej Notre Dame? – pytały gilets jaunes (żółte kamizelki). Czy nie lepiej wydać te pieniądze na potrzebujących niż na jakieś stare kamienie? Czy naprawdę nie ma ważniejszych spraw niż wielka sterta poczerniałych od ognia gruzów?

Pisząc książkę Notre Dame – serce Paryża, dusza Francji, przebyłam niezwykłą drogę – od uczucia pustki do spokojnego optymizmu. Od 16 kwietnia 2019 roku, kiedy to brzask roztoczył nad Sekwaną odcienie różu, a Notre Dame znów ukazała się moim oczom, nadal na swoim miejscu, zraniona, lecz wspaniała, nie przestaję żywić nieśmiałej nadziei. Kilka godzin wcześniej, z lornetką w dłoniach, machałam pięścią w geście zwycięstwa, widząc, że jej witraże ocalały.

Spotkania z ludźmi, którzy uratowali Notre Dame, rozmowy z tymi, którzy przez kolejne tygodnie i miesiące troszczyli się o nią jak najczulsze pielęgniarki przez dwadzieścia cztery godziny na dobę, wzmacniając jej konstrukcję, pieczołowicie zbierając i zachowując każdy nadpalony czy potłuczony element, którego można by ponownie użyć, wywiady z tymi, którzy mają doradzać w sprawie jej odbudowy i którzy ją sfinansują, wizyty na placu budowy, dotykanie kamieni oraz, chociaż dziwnie to zabrzmi, badanie krwi na okoliczność zatrucia ołowiem – wszystko to dobitnie uświadomiło mi stojące przed nami wyzwania, a także niewyczerpane i bezinteresowne pokłady dobrej woli i poświęcenia. Płynące z pragnienia, by ujrzeć, jak katedra podnosi się z ruin.1

15 kwietnia 2019

NOC OGNIA

„Tamtej nocy umarłem”.

Philippe Villeneuve

Kwiecień w Paryżu.

Ostatnie dni były takie radosne: nieskazitelny błękit nieba, kasztany i kwitnące wiśnie, eksplozja barw, jaskrawożółte i różowe fale spływające strumykami ze wzgórz Montmartre’u na tonące w zieleni bulwary Montparnasse, z ogrodów Tuileries na końcu Pól Elizejskich do niewielkiego parku przy katedrze Notre Dame, gdzie okoliczne dzieci uwielbiają się bawić po lekcjach. Jest poniedziałek 15 kwietnia 2019 roku, początek Wielkiego Tygodnia, mali paryżanie nie mogą się doczekać dwutygodniowych ferii, które rozpoczną się w najbliższy piątek. Ferii – i polowania na jajka1.

Rano festiwal filmowy w Cannes zaprezentował plakat na swój siedemdziesiąty drugi sezon, który rozpocznie się za miesiąc. To zawsze wielkie wydarzenie. W tym roku na festiwalu będzie prezentowana wczesna twórczość Agnès Vardy, francuskiej reżyserki, która niedawno zmarła w wieku dziewięćdziesięciu lat.

Usadowiona na barkach jakiegoś pracownika technicznego dwudziestosześcioletnia chłopczyca przybliża oko do kamery zatkniętej wysoko na słowo honoru na drewnianym podwyższeniu, w tle zaś połyskuje w słońcu Morze Śródziemne. Oryginalne czarno-białe zdjęcie z 1955 roku „koloryzowano” w odcieniach jaskrawego oranżu. To wspaniała oda do kina i do tej cudownej reżyserki.

Paryż jest również podekscytowany wyczekiwaniem o zabarwieniu politycznym. Dziś o ósmej wieczór prezydent Emmanuel Macron zwróci się do narodu i być może wreszcie położy kres długim tygodniom niepokojów wywołanych przez niezborne radykalne protesty żółtych kamizelek. Już od dwudziestu dwóch tygodni w każdą sobotę przez Francję przetaczają się demonstracje, siejąc zamęt i spustoszenie w centrach niektórych miast, w tym w Paryżu, i nawet jeśli ruch ten zdążył się już sam zdyskredytować przez swą ślepą przemoc i niezdolność do wyartykułowania jakiegoś spójnego przesłania, to Francuzi i tak oczekują od prezydenta i rządu propozycji, które dadzą narodowi poczucie zamknięcia pewnego etapu.

Francuscy komentatorzy polityczni i korespondenci zagraniczni usiłują odgadnąć, jakież to „wielkie” kroki zamierza oznajmić Emmanuel Macron, zwłaszcza że spełnił już większość pierwotnych żądań gilets jaunes, takich jak choćby odstąpienie od zamiaru podwyższenia podatku paliwowego. Wśród dziennikarzy zajmujących się polityką krąży pogłoska – być może prezydent zdecyduje się na zamknięcie ENA (École Nationale d’Administration), słynnej elitarnej uczelni utworzonej w 1945 roku przez Charles’a de Gaulle’a, aby szkolić urzędników najwyższego szczebla administracji. Byłaby to zaiste wieść niebywała. ENA, dzięki swym rygorystycznym egzaminom postrzegana jako demokratyczny system rekrutacji do służby cywilnej, od dawna była utożsamiana z francuską merytokracją. Na przykład jej studenci nigdy nie korzystają z pomocy rodziny w finansowaniu swojej edukacji, lecz to państwo wypłaca im pensje przez cały okres studiów. Uczelnia była jednak krytykowana za kształtowanie pensée unique (jednotorowego myślenia), wpajanie przyszłej elicie rygorystycznego sposobu postrzegania roli państwa i świata.

Na Île de la Cité, jednej z dwóch wysepek w samym sercu francuskiej stolicy, w „głowie, sercu i szpiku kostnym Paryża”1 – jak zwano ją już w XII wieku – katedralne dzwony zaraz zaczną bić na nieszpory. Jest 17.45. Rodzice gromadzą się przed bramą pobliskiej szkoły podstawowej, czekając, aż dzieci wyjdą z lekcji, spocone i potargane. Na place Maubert, niewielkim skwerze, który umiejscowił się przy boulevard Saint-Germain, równolegle do południowej rozety Notre Dame, piekarnia Chez Isabelle, która w poprzednim roku zgarnęła nagrody za „najlepszy croissant” i „najlepszą tartę jabłkową” w Paryżu, jest już gotowa na rychły najazd małych smakoszy i ich rodziców. Szczęściarze zdążą jeszcze skosztować późny goûter2 w postaci pain au chocolat3, podczas gdy ich rodzice kupią w tym czasie wieczorną bagietkę, najlepiej z ostatniej partii wypieków, jeszcze ciepłą, prosto z pieca. W sąsiednim lokalu Laurent Dubois, mistrz fromager (serowar), też jest już gotowy. Gorączka zakupów przed późnym obiadem jest znaną cechą paryskiego życia. „Kupiłeś chleb?” i następujące zaraz po nim „Czy mamy jeszcze jakiś ser?” to zdania prawdopodobnie najczęściej wypowiadane w Paryżu codziennie między szóstą a ósmą wieczorem.

Stało się to już codziennym rytuałem: kilkunastu amerykańskich turystów z przewodnikiem, specjalizującym się w gastronomicznych wycieczkach po francuskiej stolicy, otoczyło okrągłe szklane kopuły Laurenta Dubois, w których prezentuje on swoje najnowsze dzieła serowarskie, a wśród nich roquefort z pigwą, camembert z calvadosem, brie z orzechami włoskimi.

Grupa słucha króciutkiego wykładu na temat sera, po czym zaproszona wchodzi do sklepu, na degustację i zakupy. Paryżanie przywykli do życia wśród nieustannie rosnącej rzeszy takich gości. Masowa turystyka przeobraziła wiele miejsc w Paryżu – takich jak place Maubert, Lewy Brzeg i okolice Notre Dame – w coś, co kojarzy się nieraz z ulem pełnym pszczół. Ma to oczywiście swoje minusy, lecz paryżan i turystów łączy przynajmniej to jedno – miłość do Paryża. Duchowa łączność.

Wewnątrz katedry Notre Dame panuje podobnie przyjazna koegzystencja. W to poniedziałkowe popołudnie, gdy kanonik Jean-Pierre Caveau, z pomocą sopranistki Emmanuelle Campany i organisty Johanna Vexa, przewodniczy w nawie głównej nieszporom, setki turystów przemierzają cichutko nawy boczne i ambit. Notre Dame, którą w 2018 roku odwiedziło czternaście milionów gości, jest jednym z najbardziej znanych zabytków świata. Otwarta codziennie przez okrągły rok, niepobierająca opłat za wstęp, jest miejscem, gdzie każdego roku odbywa się dwa tysiące mszy i uroczystości2. Rozpoczęło się odliczanie do Wielkanocy. Ksiądz odczytuje Psalm 27:

Pan światłem i zbawieniem moim:kogóż mam się lękać?Pan obroną mojego życia:przed kim mam się trwożyć?

Gdy na mnie nastają złośliwi,by zjeść moje ciało,wtenczas oni, wrogowie moi i nieprzyjaciele,chwieją się i padają.Chociażby stanął naprzeciw mnie obóz,moje serce bać się nie będzie;choćby wybuchła przeciw mnie wojna,nawet wtedy będę pełen ufności4.

1 La chasse aux œufs, francuska tradycja wielkanocna – poszukiwanie czekoladowych jajek ukrytych w domu i w ogrodzie, a nieraz nawet w parku (przyp. tłum.).

2* Podwieczorek (przyp. tłum.).

3 Bułeczki krucho-drożdżowe z ciasta francuskiego, nadziewane czekoladą (przyp. tłum.).

4 Przekład Biblii Tysiąclecia (przyp. tłum.).PRZYPISY KOŃCOWE

Prolog

1 Fr. parvis – dziedziniec bądź portyk przed budynkiem. Według Oxford English Dictionary słowo to pochodzi z języka starofrancuskiego, a wywodzi się z późnołacińskiego paradisus („raj”).

2 Brassaï, Rozmowy z Picassem, przeł. Z. Florczak, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1979, s. 154.

1. 15 kwietnia 2019. Noc ognia

1 Tak nazwał wyspę kanonik Guillaume de Bazoches w Éloge de Paris – „pochwale Paryża”, napisanej około 1175 roku.

2 https://www.notredamedeparis.fr.INDEKS

I wojna światowa 120, 132, 140, 141

II wojna światowa 131, 134

Abelard 45

Académie de France, Rzym 108, 110, 119

Aleksander III, papież 52

Anchin, kronikarz 48

ancien régime 68, 69, 78, 85, 87, 95, 96

Andrzej, św. 58

Aniaba, książę 160

Anna, św. 58, 114

Anna Austriaczka, królowa Francji i Nawarry 65

architektura 14, 15, 17, 26, 27, 31, 51, 52, 55–57, 75, 85, 86, 92, 101, 104, 105, 108–114, 116–122, 126, 152, 156–158, 167–169, 171, 172, 174, 175, 177, 179, 186

gotycka 15, 52, 55, 57, 75, 86, 101, 104, 117, 120, 121, 126, 156, 158, 167, 171

i Hugo 14, 101, 158

i Napoleon 85, 86

i Notre Dame 14, 27, 51, 52, 55–57, 85, 86, 105, 108, 117, 121, 152, 168, 171, 172

zob. też Viollet-le-Duc Eugène

armia francuska 43, 89, 170

Arnault Bernard 159, 168

Arnault, rodzina 19, 162

Arystoteles 104

Assassin’s Creed Unity, gry komputerowe 106

Augustyn, św. 147

Aupetit Michel, arcybiskup 31, 36

Austria 83

Bailly Jean-Sylvain 68, 74

Bartholdi Auguste 122

Bassetti Virginie 147

Bastylia 68, 69, 128

Belloy Jean-Baptiste de, ksiądz 89

Benedykt XVI (Joseph Ratzinger), papież 145, 148

Bergamo Paul 148

Bettencourt, rodzina 19, 159, 162

Biennais Martin Guillaume 85

Boileau Étienne 43

Bonaparte Józef 79

Bonaparte Napoleon 77, 80, 140, 170

Bouygues, rodzina 159

Bradley Omar, generał 136

Breaul Jacques du 100

BRI (elitarna jednostka policji) 32

Buci Simon Matifas de, biskup 48

Bullitt William Christian 132, 133

Burbonowie 16, 26, 32, 41, 48–51, 61–66, 69–73, 81–84, 95–98, 100, 102, 108, 121, 140, 148; zob. też Henryk IV, Ludwik XIII, Ludwik XIV, Ludwik XVI

Byt Najwyższy 76

całun turyński 33, 66

Campana Emmanuelle 24

Camus Albert 135

Caprara Giovanni Battista, kardynał legat 80

Caveau Jean-Pierre, kanonik 24

Cazaux Yves 136

Centre des Monuments Nationaux 159

cenzura 97, 124

Chamson André 150

Chartres 45, 62, 65, 109

Château-Marcay Henri de, legat papieski 53

Chauvet Patrick, ksiądz 31, 33

Chelles Jean de 57

Cherubini Luigi 81

Chez Isabelle, piekarnia 23, 160

Chlodwig I, król Franków 45, 50, 86

chłopi pańszczyźniani 49

Choltitz von Dietrich, generał 137

Clerjeau Laurent 33, 34

Cochereau Pierre 27, 156

Cornille-Havard 146

Coustou Guillaume 66

Coustou Nicolas 66, 200

Coysevox Antoine 66

Dagobert I, król Franków 50

darowizny 19, 47–49, 115, 158–162, 165, 178

David Jacques-Louis 30, 88, 92–94, 107

De Beauvoir Simone 16

De Gaulle Charles, generał 17, 18, 22, 135–137, 139–143

Decaux, rodzina 159

Deklaracja Praw Człowieka 70

Delacroix Eugène 96, 98, 99

Delarue Georges 141

Delécluze Georges 107

Denis, dzwon 34, 147, 148

Departament Zabytków 26, 31, 105, 110, 156, 163, 171, 174, 186

Didier Marie-Hélène 26, 27, 31–33, 40, 163, 165, 166, 186

Dion Céline 106

Dionizy, św. 58

Disney, rodzina 159

domus nova episcopi 54

Drouin Gilles, ksiądz 172–174, 186

Druga Republika 112, 116

Dubois Laurent 23

Duby Georges 49, 150, 186

duchowieństwo 69–73, 78, 90, 126, 132, 172

Dumas Alexandre 98

Durand Didier 163, 166

Duroc Géraud, generał 89

dziedziniec katedralny 15, 29, 31, 53, 54, 63, 113, 128, 132, 134, 139, 141, 166

dzieła sztuki 30, 32, 49, 52, 55, 66, 73–75, 86, 113, 122, 156–158, 164, 166

a Napoleon 30

a rewolucja francuska 73

rzeźby 49, 52, 55, 66, 74, 75, 86, 122, 132, 134, 156–158, 164, 166

Dzwonnik z Notre-Dame, film animowany 105

dzwony 23, 29, 34, 36, 37, 63, 64, 73, 79, 90, 118, 125, 136, 144–151, 163, 179

Anne-Geneviève 34, 148

Benoît-Joseph 34, 148

Emmanuel 34, 36, 79, 90, 136, 144, 146, 148

Étienne 34, 148

Gabriel 34, 147–149

Jean-Marie 34, 148

Marie 34, 36, 148

Maurice 34, 148

Marcel 34, 147, 148

École des Beaux-Arts 108, 119

École des Chartes ١٠٠

École Nationale d’Administration (ÉNA) 22

Eijsbouts 146

Eisenhower Dwight, generał 79, 135, 136, 200

i przywrócenie dzwonów 79

Enghien, książę 82

États Généraux (Stany Generalne) 62

Eugenia de Montijo, cesarzowa 117, 125

fasada 15, 17, 31, 34, 37, 39, 40, 49, 51, 53, 55–58, 74, 86, 92, 113, 114, 117, 118, 146

i Eugenè Viollet-le-Duc 113, 114, 117, 118, 146

Femen 145

Festiwal Filmowy w Cannes 22

Filip, hrabia Boulogne 50

Filip II August, król Francji 43–45, 49, 50

Filip IV, król Francji 51

Fondation de France 159

Fondation du Patrimonie 159

Fondation Notre Dame 159

Fontaine Pierre 85

Foster Norman 169

Fouché Joseph 82

Fournier Jean-Marc, kapelan 31–33

Francja 11, 14, 16, 17, 19, 21–24, 26–28, 31, 32, 37–39, 42–65, 68–75, 77–83, 85, 89, 91, 92, 95–97, 99, 100, 102–104, 106, 107, 109, 110, 115–140, 143, 145, 147, 149, 150, 153, 154, 156–162, 165, 171–176, 178, 179

i Napoleon 77, 80–83, 85, 95, 125

Paryż 11, 16, 17, 21–24, 27, 28, 32, 37, 38, 42–45, 49–54, 58, 61–64, 68–71, 74, 78, 79, 82, 85, 89, 92, 96, 97, 100, 104, 106, 107, 109, 110, 118, 119, 122, 124, 126–130, 132–139, 143, 145, 147, 149, 154, 156, 157, 159, 165, 173, 174, 178, 179

religia 37, 39, 65, 72, 75, 78–81, 175, 176

zabytki 17, 26, 102, 103, 116, 117, 171, 172

zob. też rewolucja francuska

Friends of Notre-Dame de Paris 157

Gallet Jean-Claude, generał 28, 29, 31, 33–41, 153

gargulce 15, 113, 118, 146, 157, 166

Gatier Pierre-Antoine 119, 174, 175, 186

„Gazette des Beaux-Arts” 119

Géant Nicolas 154

Genowefa, św. 46, 58, 119, 179

Georgelin Jean-Louis, generał 170, 171, 173, 177, 178

Gérard François 93

gilets jaunes (żółte kamizelki) 19, 22

Giraud Gaël, ksiądz 161–163

Gobel Jean-Baptiste, biskup 72, 75

Goetz Adrien 30, 37, 38, 40, 173, 186

Gontier Jean-Marie, generał 29, 33

Gosselin Charles 98, 99

Gotfryd, książę Bretanii 50

GRIMP (Groupe de reconnaissance et d’intervention en milieu périlleux) 35, 37

Guerre aux démolisseurs! (Wojna z burzy­cielami!) 103

Guizot François 103

Gwardia Cesarska 28, 95, 97

Gwardia Narodowa 70–72, 75, 89

Gwardia Szwajcarska 70

Haussmann Georges-Eugène, baron 17, 31, 54, 126–130, 166

Hauteville 158

Henriot Philippe 134

Henryk II Plantagenet, król Anglii 50, 121

Henryk III Walezy, król Francji 61

Henryk IV Wielki, król Francji 16, 61–65

Hidalgo Anne 31, 39

Honnecourt Villard de 119

Hôtel-Dieu, szpital 11, 19, 54, 86, 128, 173

Hugo Victor 14, 17, 30, 98–103, 105, 106, 108, 111, 115, 122, 129, 149, 152, 158, 159

Huysmans Joris-Karl 164

iglica 13–18, 25, 26, 30, 31, 37, 41, 74, 111, 113, 118, 119, 121, 122, 146, 157, 164, 165, 167–170, 177, 179

i Eugène Viollet-le-Duc 14, 118, 119, 121, 122, 146, 157

kurek na iglicy 119, 179

nowe projekty 165, 168–170, 177

odbudowa 18, 157, 167

Île de la Cité 11, 14, 17, 23, 31, 38, 44–47, 50, 52, 54, 55, 63, 64, 69, 79, 89, 104, 128, 129, 141, 145, 177

Isabey Jean-Baptiste 85, 87

Izabela z Hainault, królowa Francji 50

Jacquin Patrick, ksiądz 145, 149

Jan Chrzciciel, św. 58

Jolimont François Théodore de 59, 178

„Journal des débats” 107

Józefina, cesarzowa 83, 88, 90, 91, 93, 94

Kapet Hugon 50

Karol I Wielki, król Franków 84–86, 118

Karol II Łysy, król Franków 50

Karol X Filip, król Francji 96–98, 108

Karol Młot 50

Katedra Marii Panny w Paryżu, film 105

Katedra Marii Panny w Paryżu (Victor Hugo) 101, 103

katolicyzm 16, 73, 75, 76, 78–80, 148, 151

Kennan George F. 134

konkordat 79, 81, 86, 91

Konstytucja cywilna kleru 72, 73, 78

Koolhaas Rem 122

korona cierniowa 28, 32, 33, 66, 92

Koronacja Marii Medycejskiej w Saint-Denis 13 maja 1610 (Peter Paul Rubens) 93

Koronacja Napoleona (Le Sacre) (Jacques--Louis David) 30, 88, 93, 94

Kościół 45, 48, 49, 62, 71, 72, 78, 79, 90, 91, 115, 131, 132, 157, 161, 162, 171–175, 178

darowizny 48, 161

ustawa z 1905 roku 131, 132, 157, 172, 175

Kravis, rodzina 159

królowie judzcy 56, 74, 114, 146

Küchler Georg von, generał 133

Ladreit de Lacharrière, rodzina 159

Lafayette Marie Joseph de, markiz 70, 98

Laon 45, 49, 52, 55

Lassus Jean-Baptiste 111–113, 115, 118, 125

Latry Oliver 155, 176

Laughton Charles 105

Laval Pierre 134

Leclerc Philippe, generał 135–137, 142, 143

Legrand Etienne-François 86

Lehanneur Marrhieu 169

Lenoir Alexandre 74

Lesueur Jean-François 90

Liga Katolicka (Liga Święta) 61

Lionel Henri 53

Lionel Pétronille 53

Löfven Stefan 152

Lollobrigida Gina 105

Ludwik VII Młody, król Francji 49, 51

Ludwik VIII Lew, król Francji 50

Ludwik IX Święty, król Francji 32, 33, 48, 50, 51, 92

Ludwik XI, król Francji 100

Ludwik XIII Sprawiedliwy, król Francji 16, 41, 65, 66, 82

Ludwik XIV Wielki, król Francji 16, 26, 41, 65, 66, 69, 81, 148, 160

Ludwik XV, król Francji 96, 102

Ludwik XVI, król Francji 69–73, 81, 84, 95, 126, 140

Ludwik XVIII, król Francji 95, 96, 108

Ludwik Filip I, król Francji 98, 103, 108, 109, 125, 126

Lustiger Jean-Marie, kardynał 148

Luwr 27, 33, 50, 63, 64, 69, 73, 75, 80, 94, 116, 126, 127, 140, 145

Łucja, św. 152

Marceli, św. 147

Macron Emmanuel 18, 22, 35, 39, 40, 121, 153, 169, 170

Mademoiselle Vésinet 141

„Maje” 66

Małgorzata Walezjuszka, królowa Francji 63

Marcillac Raymond 142, 143

Marguerite Bernard-Armand 88

Maria Antonia, królowa Francji 71, 95, 140

Maria Panna 13, 36, 40, 58, 66–68, 75, 114, 117, 151, 158, 160, 167, 177, 186

Méhul Étienne 81

Mérimée Prosper 103, 107, 108, 110–112, 116

Michaud Louis-Gabriel 100

mieszczaństwo, burżuazja 48, 96

Ministerstwo Wojny 137, 139

Montreuil Pierre de 57

Moulin Jacques 171, 172, 186

Mouton Stéphane 146, 149, 160

Moulin Sybile 154, 186

Muzeum Zabytków Francuskich 74, 75

Nanteuil Célestin 100

Napoleon III Bonaparte (Karol Ludwik Napoleon Bonaparte) 17, 28, 30, 76–95, 97, 98, 107, 112, 116–118, 124–127, 137, 140

a katolicyzm 76–81, 83, 85, 89, 90

a Paryż 126, 127

koronacja 30, 85, 90–92, 107

obraz Jacques’a-Louisa Davida 88, 92–94

próba zamachu 82

Napoleon Eugeniusz, książę 125

noc św. Bartłomieja 63

Notre Dame 11, 13–19, 21, 23–34, 36–40, 42, 46–60, 63–76, 79–81, 85–87, 89–95, 97–102, 104–109, 111–118, 121–123, 125, 126, 128–130, 132–141, 146, 151–179

a Ludwik Napoleon 17, 117, 126

a monarchia 16, 49–51, 63–67, 69, 95, 100, 108, 125

a Napoleon Bonaparte 30, 76, 85–87, 90–95, 107

a nowe projekty 18, 47, 52, 54, 111, 121, 122, 165, 168, 169, 177

a rewolucja 1830 roku 98

a rewolucja francuska 68–76

a średniowiecze 46–52

budowa 46–49, 51, 52, 55, 167

chór 151, 152

darowizny 19, 47–49, 115, 158–162, 165, 178

dojście dla turystów 173

dzwony zob. dzwony

fasada 15, 17, 31, 34, 37, 39, 40, 49, 53, 55–58, 74, 86, 92, 113, 114, 117, 118, 146

i Burbonowie 63–66, 95

i dzieła sztuki 32, 66, 173

i Eugène Violett-le-Duc 14, 17, 18, 60, 105, 111–118, 121–123, 126

i Georges-Eugène Haussmann 129, 130

i Victor Hugo 99–101, 104–106

i wojna stuletnia 60

odbudowa 19, 40, 60, 65, 121, 160, 168–171

podczas II wojny światowej 135, 136, 138–140

pożar 13, 25–33, 36–40, 121, 155, 159, 160, 169, 174, 175

rozeta 13, 15, 23, 29, 37, 56, 102, 107, 109, 112, 115, 117, 154, 156, 166

stabilizowanie 165, 167

wieża północna 36, 98

O’Hara Maureen 105

opłaty za wstęp do katedry 24, 172

oświata 44, 72, 78, 104

Paryż 16, 17, 21–24, 27, 28, 32, 37, 38, 42–45, 49–54, 58, 61–64, 68–71, 74, 78, 79, 82, 85, 89, 92, 97–101, 103–110, 118, 122, 124, 126–130, 132–139, 143–149, 154, 156, 157, 159, 165, 172–174, 178, 179

a religia 16, 32, 49, 58, 61, 62, 132, 148, 172, 179

i Georges-Eugène Haussmann 17, 129, 130

i literatura 17, 101, 103, 122, 126, 129

i rewolucja 1830 roku 97–99

i rewolucja francuska 52, 69–71, 74,

jednostka straży pożarnej 28

podczas II wojny światowej 17, 132–139, 143

Pepin Mały 50

Percier Charles 85

Peresson Marguerite-Marie 141

Perrodin Auguste 115

Pétain Philippe 134

Pfeifer Joe 38

Pierre Noël, spółka 163

Pierwsza Republika 73

Pietà 40, 41, 66

Pinault François 158, 159, 168

Pinault, rodzina 19, 159, 162

Pitt William młodszy 83

Pius VI, papież 73

Pius VII, papież 76, 78, 83, 89, 90

Pius IX, papież 125

Plus Gabriel, podpułkownik 29, 31

Porret Henri 100

Poussin Nicolas 93

Prades Laurent 26–28, 31, 32

prezbiterium 18, 30, 40, 60, 64, 69, 74, 75, 80, 86, 93, 113, 115, 126, 132, 142, 143, 161, 167

prostytucja 45, 129

protestantyzm 16, 61–63, 79, 127

Proust Marcel 120, 152

przewrót 18 brumaire’a 77

Quinn Anthony 105

Ratzinger Joseph zob. Benedykt XVI

Reims 49, 50, 62, 64, 67, 85, 97

relikwie 32, 33, 40, 46, 58, 74, 92, 98, 119, 179

Renduel Eugène 99, 100

Résistance (francuski ruch oporu) 133–136, 139, 150

rewolucja francuska 52, 69–74, 76, 78, 82, 84, 86, 95, 114, 131, 132, 146, 149, 151

rewolucja lipcowa (1830) 17, 96, 97

Reynaud Paul 132, 133, 138

Riester Franck 26

Robespierre Maximilien de 16, 76

Rodin Auguste 115, 120, 152

rolnictwo 61

Rosja 83, 84, 133

Rouget Georges 93, 94

Rozum 75, 76

Ruchome święta (Ernest Hemingway) 106

Ruskin John 120

rzeźby, posągi 16, 41, 49, 52, 55, 56, 66, 74, 75, 86, 102, 113, 118, 122, 132, 134, 140, 156–158, 164, 166

Saint-Denis-en-France 45, 50, 52, 55, 57–59, 63, 64, 85, 116, 171

Sainte-Beuve Charles Augustin 115

Saint-Germain-des-Prés 104, 161

Saint-Victor Jean de 52

Sanwi, król Wybrzeża Kości Słoniowej 159

Sarrazin Jean 48

Sartre Jean-Paul 136

Sauval Henri 100

Scellier François-Joseph 86

Segedyn, Węgry 159

Ségur Louis-Philippe de 84

Sens 52

Sinety Bentoist de, ksiądz 25, 31, 160, 161, 186

Soufflot Jacques-Germain 113

Speroni, kardynał 89

Stany Zjednoczone 132

statua Wolności 75

Stendhal 107

styl romański 52, 120

Suger, opat 55, 57, 58

Suhard Emmanuel, kardynał 132–134, 142

Sully Maurice de, biskup 16, 47, 48, 51, 52, 55–57, 71, 113, 148

i architekci 51, 55, 56

i dzwon 148

i Eugéne Viollet-le-Duc 113

systemy przeciwpożarowe 25, 82, 171

Szczepan, św. 58

Szwecja 152

Ślub Ludwika XIII 74, 86

średniowiecze 13, 14, 16–19, 25, 29, 30, 34, 45, 54, 55, 58, 60, 69, 84–87, 93, 100, 101, 103–105, 108–120, 122, 124, 128–130, 164, 171, 174

taille (podatek gruntowy) 49

Te Deum 17, 64, 68, 70, 80, 81, 117, 139, 140

i Ludwik Napoleon 117

i Napoleon Bonaparte 80

rewolucja francuska 68

terroryzm 106, 151

Tesson Sylvain 51, 186

Thorigny Reobert de 42, 53

Total, spółka 159

Traité dur la tolérance (Traktat o tolerancji) (Wolter) 106

Trematore Mario 33

Trzecia Republika 131

ule, pszczoły 24, 87, 88, 118, 154, 156

ustawa nadzwyczajna o Notre Dame (2019) 170, 171

ustawa o rozdziale między Kościołem a państwem (1905) 157, 172

Varda Agnès 22

Vexo Johann 24

Vierge à l’enfant (Dziewica z Dzieciątkiem) 163, 165

Villeneuve Philippe 21, 26, 27, 121, 122, 156, 157, 163–168, 173, 175–177, 179, 186

a religia 173, 175, 176

i kurek z iglicy 179

stabilizowanie Notre Dame 163, 165–168

Viollet-le-Duc Eugène 14, 17, 18, 50, 60, 105, 107–123, 125, 126, 146, 157

a współcześni architekci 120–122

i architektura 105, 114, 119

i iglica 17, 119, 122, 146

i Notre Dame 14, 17, 18, 60, 105, 111–118, 121–123, 126

i sztuka 107–109, 112

i zabytki 157

i witraże 60, 113

Wand-Danielsson Veronika 151, 152, 186

Wersal 26, 27, 69–71, 94, 160

Wielka Brytania 44, 81, 82

wielkie organy 112, 142, 151, 155, 156

witraże 14, 19, 53, 60, 102, 112, 113, 115, 156, 167, 174

Włochy 44

wojna stuletnia (1337–1453) 60

wojny religijne (1562–1598) 61, 63

Wolność wiodąca lud na barykady (Eugène Delacroix) 98

World Trade Center, zamach 38

wyprawy krzyżowe, krucjaty 14, 50

zabytki 17, 24, 26, 31, 75, 102, 103, 105, 108–111, 116, 122, 154, 156, 163, 171, 174, 178, 186

zamach w „Charlie Hebdo” zob. terroryzm

zamachy z 13 listopada 2015 zob. terroryzm

Zgromadzenie Narodowe 31, 39, 68–74, 113, 132, 171

zwolnienie z podatków 19, 158, 162

żółte kamizelki zob. gilets jaunes